Μαρία Πολυδούρη: «Υπήρξα μια ερωτευμένη σ’ όλη μου τη ζωή»

Μαρία Πολυδούρη
Ρομάντσο και άλλα πεζά
Eπιμέλεια Χριστίνα Ντουνιά,
Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2014,
σελ. 280, τιμή 17 ευρώ

Τον Δεκέμβριο του 1926 η Μαρία Πολυδούρη (1902-1930) αναχωρεί από την Αθήνα για το Παρίσι. Εχει αφήσει πίσω της στον εκδότη Γανιάρη το μυθιστόρημα που έγραφε το καλοκαίρι κάνοντας εξοχή. «Ενα ρομάντσο που εγώ, με όλη την «ευσυνειδησία που με διακρίνει!», το βρίσκω πολύ καλό!» γράφει σε επιστολή της τον Ιανουάριο του 1927 στον φίλο της Βασιλάκη Γεντέκο ζητώντας του να μεσολαβήσει για την έκδοσή του. Ο Γανιάρης δεν εξέδωσε το μυθιστόρημα, ούτε και ο Παπαδημητρίου στον οποίο ο Γεντέκος έστειλε το χειρόγραφο. Επιστρέφοντας στην Αθήνα την άνοιξη του 1928, η Πολυδούρη είναι ήδη άρρωστη με φυματίωση. Στο «Σωτηρία» όπου νοσηλεύεται ο χρόνος μετρά ανάποδα. Δεν υπάρχει καιρός μπροστά της για το μυθιστόρημα. Επικεντρώνει τις δυνάμεις της στην ποίηση και το ρομάντσο παραμένει ανέκδοτο.

Τα μυθιστόρημα δεν το συμπεριέλαβε η Λιλή Ζωγράφου στην πρώτη έκδοση των Απάντων (1961) της Πολυδούρη και πέρασε απαρατήρητο στη δεύτερη έκδοση των Απάντων (1981) από τον Τάκη Μενδράκο. Στον νέο τόμο που κυκλοφορεί με τα πεζά της Πολυδούρη (Ρομάντσο και άλλα πεζά, Εστία, 2014), η Χριστίνα Ντουνιά, καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, η οποία επιμελήθηκε πρόσφατα και την έκδοση των ποιημάτων της Πολυδούρη (Τα ποιήματα, Εστία, 2014), αναδεικνύει αυτό το μυθιστόρημα υποστηρίζοντας ότι χρειάζεται επανεκτίμηση ως «πρώιμο δείγμα της νεωτερικής στροφής του σύγχρονου ελληνικού μυθιστορήματος».

Η υπόθεση του έργου, όπως δηλώνει και ο χαρακτηρισμός της Πολυδούρη, είναι ερωτική. Αλλωστε ο έρωτας κυριάρχησε στη σύντομη ζωή της. «Υπήρξα μια ερωτευμένη σ’ όλη μου τη ζωή. Κοινοτυπία! Ρωμαντισμός! Παιδαριωδία! Ο έρωτας! Ε λοιπόν ναι, είμαι μια ερωτευμένη. Αυτή η κοινοτυπία με ενθουσιάζει, μου δείχνει πόσο ήμουν ένα σωστό ανθρώπινο πλάσμα και όχι εξαρθρωμένο» γράφει η ίδια στην αυτοβιογραφία της, η οποία δημοσιεύεται στον τόμο μαζί με ημερολογιακές σημειώσεις, κάποια εφηβικά πεζά και επιστολές της. Η Αφρούλα, μια ωραία κοσμική νεαρή γυναίκα των Αθηνών, αγαπά τον παιδικό της γνώριμο Λεωνίδα Ρόδη. Η ανανταπόδοτη αγάπη την οδηγεί στην απόφαση να παντρευτεί κάποιον άλλον για να τον πικάρει. Η ενέργειά της δεν έχει αποτελέσματα. Ο Λεωνίδας δεν αντιδρά, προτιμώντας τη διανοούμενη Δανάη, ενώ οι παλιοί συμμαθητές και φίλοι των δύο νέων, μεταξύ αυτών και η αφηγήτρια του κειμένου, παρακολουθούν την ιστορία τους τρέφοντας ποικίλα συναισθήματα για τον καθένα.

Πρόκειται για ένα πρωτόλειο ψυχολογικό αφήγημα που αντλεί από βιώματα της Πολυδούρη και τρέφεται από τη συναισθηματική φύση της. Εχει όμως ενδιαφέρον για το αφηγηματικό εύρημα που χρησιμοποιεί η συγγραφέας στο δεύτερο μέρος. Εκεί, η αφηγήτρια του πρώτου μέρους και ο φίλος της Αιμίλιος διαβάζουν ένα μυθιστόρημα που έχει γράψει ο Λεωνίδας Ρόδης, στο οποίο εκτυλίσσεται και η ιστορία του με την Αφρούλα από τη δική του οπτική.

Εφαρμόζοντας την τεχνική του εγκιβωτισμού, η Πολυδούρη τοποθετεί στην αφήγηση-πλαίσιο μια δεύτερη αφήγηση που λειτουργεί σαν καθρέφτης στον οποίο αντανακλάται η πρώτη αφήγηση. Αυτό το εύρημα, της λεγόμενης mise en abyme, πρωτοαναφέρει στα Ημερολόγιά του ο Αντρέ Ζιντ και εφαρμόζει στα μυθιστορήματά του, κατ’ εξοχήν στους κλασικούς Κιβδηλοποιούς (1925) αλλά και στην πρωιμότερη Στενή πύλη (1909). Ενδέχεται η Πολυδούρη να είχε υπόψη της τη Στενή πύλη ή να είχε διαβάσει για την τεχνική του Ζιντ –μια τεχνική που θα χρησιμοποιήσει πολύ στη δική του πεζογραφία μία εικοσαετία μετά την Πολυδούρη ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης -, πάντως, είτε τη γνώριζε είτε όχι, δείχνει, όπως σημειώνει η επιμελήτρια του τόμου, «αξιοσημείωτη πρωτοτυπία και αφηγηματική τόλμη».

Αυτό πάντως που καθιστά κυρίως ενδιαφέρον το μυθιστόρημα της Πολυδούρη στην παρούσα έκδοση δεν είναι το αποτέλεσμα αυτό καθαυτό αλλά η πορεία της συγγραφής του, η ποιητική της Πολυδούρη, όπως ξεκλειδώνεται στις Σημειώσεις του τόμου. Το μυθιστόρημα παραδίδεται σε δύο γραφές, από τις οποίες η Ντουνιά υιοθετεί εκείνη που προσφέρει ένα ολοκληρωμένο κείμενο, δηλαδή εκείνη που υπάρχει στο Αρχείο της Νόρας και του Ευγένιου Πολυδούρη, ανιψιών της συγγραφέως. Στις Σημειώσεις αντιπαραβάλλει την εκδοχή αυτή με τη γραφή που απόκειται στο ΕΛΙΑ σημειώνοντας τις διαφορές τους, οι οποίες είναι αποκαλυπτικές. Μεγάλες παράγραφοι αφηγηματικού λυρισμού, στοχασμοί περί ερωτικής πίστης και σχόλια προσωπικού ή συναισθηματικού χαρακτήρα απαλείφονται καθιστώντας τη δεύτερη γραφή πιο σφικτή, συνεκτική και νευρώδη. Βλέπουμε καθαρά πώς το αυτοβιογραφικό υλικό μετατρέπεται σε λογοτεχνική ύλη, καθώς η συγγραφέας τροποποιεί περιγραφές που παραπέμπουν πρόδηλα στον Καρυωτάκη αλλά και ονόματα και περιστατικά στα οποία θα μπορούσε κάποιος να αναγνωρίσει πρόσωπα από τον κύκλο της στην Αθήνα. Στοιχεία της προσωπικότητας της Πολυδούρη ενσωματώνονται στον χαρακτήρα της διανοουμένης και φεμινίστριας Δανάης και, αν ο Λεωνίδας κρύβει μια εκδοχή του Καρυωτάκη, η συμπεριφορά της Αφρούλας προδίδει την Πολυδούρη, η οποία μετά τον χωρισμό της από τον Καρυωτάκη αρραβωνιάστηκε τον ευκατάστατο δικηγόρο Αριστοτέλη Γεωργίου –ίσως και με την ελπίδα να ερεθίσει τη ζήλια του ποιητή και να τον φέρει κοντά της. Ο Καρυωτάκης δεν επέστρεψε και η Πολυδούρη διέλυσε τον αρραβώνα πριν αναχωρήσει για το Παρίσι.