Είναι ένα πείραμα που έχει εντυπωσιάσει γενιές και γενιές φοιτητών Χημείας: πετάμε έναν σβόλο καθαρού νατρίου σε νερό και απολαμβάνουμε τις θεαματικές φλόγες και εκρήξεις. Φαίνεται όμως ότι οι λεπτομέρειες της πασίγνωστης χημικής αντίδρασης ήταν άγνωστες ως τώρα.
Μελέτη που δημοσιεύεται στην επιθεώρηση Nature Communications αποκαλύπτει τον μηχανισμό που κάνει την αντίδραση του νατρίου με το νερό τόσο γρήγορη και εκρηκτική: λίγα χιλιοστά του δευτερολέπτου αφότου πέσει στο νερό, το νάτριο υγροποιείται και παίρνει το σχήμα αχινού, με δεκάδες προεκβολές σαν βελόνες που τρυπούν το νερό και πυροδοτούν μια ανεξέλεγκτη αντίδραση.
Εκατοντάδες ακίδες εμφανίζονται στιγμιαία όταν το νάτριο πέσει στο νερό (Πηγή: Philip Mason / Czech Academy of Sciences)
Αλκάλια: αντιδραστικές προσωπικότητες
Το νάτριο, όπως και το κάλιο, ανήκει σε μια ομάδα άκρως αντιδραστικών μετάλλων που ονομάζονται αλκάλια. Η συνηθέστερη μορφή νατρίου που γνωρίζουμε στην καθημερινή ζωή είναι το μαγειρικό αλάτι, στο οποίο ένα άτομο νατρίου συνδέεται με ένα άτομο χλωρίου.
Στην καθαρή μορφή του, το νάτριο είναι ένα υπόλευκο μέταλλο αρκετά μαλακό ώστε να κόβεται με μαχαίρι. Όταν όμως έρθει σε επαφή με νερό αντιδρά μαζί του και δίνει καυστικό νάτριο και αέριο υδρογόνο. Η αντίδραση απελευθερώνει επίσης θερμότητα, η οποία προκαλεί εκρηκτική ανάφλεξη του υδρογόνου.
Αυτή είναι η εξήγηση που διδάσκονται εδώ και δεκαετίες οι φοιτητές. Δεν ήταν όμως πειστική για για τον Πάβελ Γιούνγκβιρτ, χημικό της Ακαδημίας Επιστημών της Τσεχικής Δημοκρατίας. Για να προκληθεί έκρηξη, η χημική αντίδραση πρέπει να είναι σχεδόν ακαριαία. Όμως το νερό έρχεται σε επαφή μόνο με την επιφάνεια του σβόλου νατρίου, και όχι με τα άτομα που κρύβονται στο εσωτερικό του σβόλου. Επιπλέον, το υδρογόνο που παράγεται από την αντίδραση χωρίζει το νάτριο από το νερό και θα έπρεπε να επιβραδύνει την αντίδραση. Θα περίμενε λοιπόν κανείς ότι το νάτριο θα τσιτσίριζε αργά στο νερό αντί να εκρήγνυται.
Για να διαπιστώσουν τι ακριβώς συμβαίνει, ο Γιούνγκβιρτ και οι συνεργάτες του βιντεοσκόπησαν την αντίδραση με κάμερες υψηλής ταχύτητας. Επειδή το νάτριο σε στερεά μορφή είναι απρόβλεπτο στη συμπεριφορά του, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν ένα μείγμα νατρίου και καλίου σε υγρή μορφή. Το κάλιο, εξάλλου, είναι ακόμα πιο αντιδραστικό από το νάτριο.
Τα βίντεο αποκάλυψαν ένα φαινόμενο που δεν είχε παρατηρηθεί μέχρι σήμερα: λιγότερο από ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου μετά την έναρξη της αντίδρασης, η σταγόνα νατρίου και καλίου παίρνει το σχήμα αχινού. Οι εκατοντάδες ακίδες που τρυπούν το νερό αυξάνουν την ελεύθερη επιφάνεια της αντίδρασης και την επιταχύνουν σε εκρηκτικές ταχύτητες. Επιπλέον, όμως, οι ακίδες εμφανίζονται στο βίντεο να περιβάλλονται από ένα μοβ υλικό.
Τα ηλεκτρόνια δραπετεύουν
Πώς όμως σχηματίζονται αυτές οι προεξοχές; Και γιατί είναι μοβ; Σύμφωνα με τους ερευνητές, η σταγόνα παίρνει σχήμα αχινού λόγω της «άπωσης Κουλόμπ»: μόλις η σταγόνα πέσει στο νερό, τα ηλεκτρόνια του νατρίου δραπετεύουν απότομα στο νερό (και καταλήγουν τελικά σε άτομα οξυγόνου). Και τα ηλεκτρόνια που περιβάλλονται από νερό είναι γνωστό ότι έχουν μοβ χρώμα.
Καθώς όμως τα αρνητικά φορτισμένα ηλεκτρόνια διαρρέουν στο νερό, τα άτομα νατρίου συσσωρεύουν θετικό φορτίο και απωθούνται. Στην προσπάθειά τους να απομακρυνθούν όσο γίνεται μεταξύ τους, τα άτομα νατρίου εκτινάσσονται προς τα έξω και σχηματίζουν τις χαρακτηριστικές βελόνες.
Επιβεβαίωση από προσομοιώσεις σε υπολογιστή
Η εξήγηση που προσέφεραν οι ερευνητές επιβεβαιώθηκε με προσομοιώσεις στον υπολογιστή, στις οποίες 19 άτομα νατρίου αντιδρούν με νερό (η προσομοίωση της αντίδρασης με μεγαλύτερες ποσότητες θα απαιτούσε υπερβολικά μεγάλη επεξεργαστική ισχύ).
Τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τα πειράματα και τις προσομοιώσεις αποκαλύπτουν νέες λεπτομέρειες για τα αρχικά στάδια μιας κλασικής χημικής αντίδρασης.
Θα μπορούσαν όμως να έχουν και πρακτικές εφαρμογές, όπως η βελτίωση των συστημάτων ασφάλειας σε πυρηνικούς αντιδραστήρες που ψύχονται με υγρό νάτριο.
Οι πρακτικές εφαρμογές, όμως, είναι δευτερεύουσα υπόθεση για τους ερευνητές. Όπως λέει ο δρ Γιούνγκβιρτ, το βασικό κίνητρο για τη μελέτη ήταν ότι «μας αρέσει να παίζουμε με εκρηκτικά».
