Ανδρέας Βεσάλιος: 500 χρόνια ανατομίας!

Ολοι γνωρίζουμε πώς είναι ένας ανθρώπινος σκελετός, ακόμη και αν δεν έχουμε ποτέ αντικρίσει κάποιον αληθινό. Ομοίως, μπορεί να μην έχουμε ποτέ ασκηθεί στην ανατομία, αλλά ξέρουμε (από τα βιβλία ή ίσως από τις επισκέψεις σε ιατρεία που κοσμούνται με χάρτες του ανθρωπίνου σώματος) πώς είναι δομημένο το μυϊκό μας σύστημα ή πόσο εκτενές και διακλαδισμένο είναι το νευρικό μας σύστημα ή ακόμη ποια είναι η θέση των εσωτερικών μας οργάνων. Αυτό που ίσως δεν μας περνά από το μυαλό είναι ότι κάποιες από τις εικόνες που έχουμε δει στα βιβλία και στους χάρτες μπορεί να έχουν ηλικία σχεδόν 500 ετών! Σας διαβεβαιώ ότι δεν πρόκειται για υπερβολή. Βλέπετε, το βιβλίο που έθεσε τις βάσεις της σύγχρονης ανατομίας (και όχι μόνο) κοσμούνταν από εικόνες τέτοιας ανατομικής πιστότητας και τέτοιου καλλιτεχνικού κάλλους που από το 1543 που πρωτοδημοσιεύθηκε οι εικόνες του αναπαρήχθησαν κατά κόρον. Το βιβλίο δεν είναι άλλο από το «De humani corporis fabrica libri septem» (Τα επτά βιβλία της δομής του ανθρωπίνου σώματος) του φλαμανδού γιατρού Ανδρέα Βεσάλιου (Andreas Vesalius, 1514-1564) του οποίου τα πεντακοσιοστά γενέθλια εορτάστηκαν στις 31 του Δεκεμβρίου που μόλις πέρασε.

Για την αγάπη μιας «παρεξηγημένης» επιστήμης

Το ότι στην αρχή της Αναγέννησης ένας και μόνο άνθρωπος κατάφερε να συγγράψει ένα έργο που παραμένει επίκαιρο ύστερα από μισή χιλιετία είναι από μόνο του αξιοθαύμαστο. Ο θαυμασμός γίνεται μάλιστα μεγαλύτερος αν αναλογιστεί κανείς ότι ο Βεσάλιος δημοσιεύει το σύγγραμμά του σε ηλικία μόλις 28 ετών και ότι με αυτό έρχεται να διορθώσει τον Γαληνό που διδασκόταν σαν ευαγγέλιο στις ιατρικές σχολές για 1.300 χρόνια! Ας δούμε όμως αυτό το αναγεννησιακό θαύμα στις λεπτομέρειές του. Προερχόμενος από οικογένεια γιατρών, ο Ανδρέας Βεσάλιος έδειξε την αγάπη του για την ανατομία πολύ μικρός. Οπως ήταν αναμενόμενο, η συνήθειά του να ανατέμνει έντομα και μικρά ζώα δεν τον έκανε και πολύ δημοφιλή στους συνομηλίκους του. Οχι πως ο ίδιος έβαζε τη δημοφιλία του πάνω από την ανατομία! Και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι επέλεξε να σπουδάσει στο Παρίσι, η Ιατρική Σχολή του οποίου φημιζόταν για την έμφαση που έδινε στην ανατομία.

Οσο καλές και αν ήταν κάποιες ιατρικές σχολές (π.χ. της Μπολόνια ή του Παρισιού) στις αρχές του 16ου αιώνα ωστόσο, οι διδακτικές πρακτικές τους δεν ήταν οι ενδεδειγμένες για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, πράγμα που ήταν το ζητούμενο για τον Βεσάλιο. Στην πραγματικότητα, οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι της εποχής δεν είχαν παρά μια αδρή εικόνα της λειτουργίας του ανθρωπίνου σώματος, η οποία προερχόταν από τη μελέτη των κειμένων του Γαληνού. Αλλά ποιων κειμένων; Ο Γαληνός, στα κείμενα του οποίου συμπυκνώνονταν τα φιλοσοφικά έργα του Αριστοτέλη και άλλων μεγάλων του αρχαίου κόσμου με τις δικές του ανατομικές παρατηρήσεις, είχε καταφέρει να συνδέσει τη δομή με τη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού. Το έργο του ήταν όντως μεγαλειώδες.

Ωστόσο, μετά την πτώση της Ρώμης, το έργο του Γαληνού διατηρήθηκε ζωντανό χάρη στις μεταφράσεις των Αράβων. Αυτές τις μεταφράσεις (οι οποίες είχαν εν τω μεταξύ εμπλουτιστεί με εξηγήσεις και προσθήκες) μετέφρασαν ξανά οι Ευρωπαίοι γύρω στο 1100, όταν άρχισαν να αναζητούν συγγράμματα για να διδάσκονται στις ιατρικές σχολές. Μετάφραση στη μετάφραση όμως χάθηκε κάτι πολύ σημαντικό: το πνεύμα του Γαληνού, ο οποίος πίστευε ακράδαντα ότι πρέπει κανείς να εξετάζει τα πάντα μόνος του και να μην εμπιστεύεται αυτά που διδάσκουν οι άλλοι. Στην αρχή της Αναγέννησης λοιπόν οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι δεν πραγματοποιούσαν οι ίδιοι ανατομές. Διάβαζαν στους φοιτητές τους τα σχετικά εδάφια από τα κείμενα του Γαληνού την ώρα που ένας χειρουργός ανέταμνε το πτώμα ενός κακούργου που είχε εκτελεστεί και έδειχνε τα προς μελέτη μέλη.

Ο Βεσάλιος, στον οποίο προσφέρθηκε η θέση του καθηγητού Ανατομικής και Χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα αμέσως μόλις αποφοίτησε (σε ηλικία 23 ετών), άλλαξε τα πάντα: ανέταμνε ο ίδιος τα νεκρά σώματα για να δείξει στους φοιτητές του όλες τις ανατομικές λεπτομέρειες, ενώ παράλληλα έκανε σκίτσα για να τους βοηθήσει στη μελέτη τους. Περιττό να πούμε ότι στην αρχή της προσπάθειάς του αυτής ο Βεσάλιος ήταν από τους μεγαλύτερους θαυμαστές του Γαληνού, τον οποίο και ονόμαζε «πρίγκιπα της ανατομίας». Καθώς όμως ανέταμνε ολοένα και περισσότερα πτώματα, ο Βεσάλιος δεν μπόρεσε να μην παρατηρήσει ότι ο Γαληνός δεν είχε πάντα δίκιο: παραδείγματος χάριν, υπάρχουν τρία οστά στο ανθρώπινο στέρνο και ο Γαληνός έλεγε πως υπάρχουν επτά.

Επεκτείνοντας τις ανατομικές παρατηρήσεις του σε ζώα, ο Βεσάλιος κατάλαβε ποια ήταν η πηγή των λαθών του Γαληνού: η ρωμαϊκή παράδοση δεν επέτρεπε την ανατομή του ανθρωπίνου σώματος και ο μεγάλος γιατρός της αρχαιότητας είχε βασίσει τα συμπεράσματά του σε ανατομές ζώων και σε παρατηρήσεις πάνω σε ζώντες ασθενείς. Αποφάσισε λοιπόν να γράψει το πόνημα που αποτέλεσε τη βάση για τη σύγχρονη ανατομία. Το ολοκλήρωσε μέσα σε μία τετραετία! Τα επτά βιβλία-κεφάλαιά του αφορούν τον σκελετό, τους μυς, τα αγγεία, τα νεύρα, το πεπτικό σύστημα, την καρδιά και τον εγκέφαλο. Σε αυτά όχι μόνο περιγράφονται οι ανατομικές λεπτομέρειες και συνδέονται με τη λειτουργία τους, αλλά αποσαφηνίζεται και η ορολογία, καθώς για κάθε μικρό ή μεγαλύτερο οστό, ιστό, όργανο κ.τ.λ. ο συγγραφέας δίνει όλες τις γνωστές ονομασίες του και προτείνει αυτήν που εκείνος θεωρεί καλύτερη. Φυσικά κεντρικό ρόλο παίζουν οι γκραβούρες τις οποίες πιστεύεται ότι φιλοτέχνησε ο μαθητής του Τισιανού, φλαμανδός καλλιτέχνης Jan Stephan van Calcar.

Αν βρεθείτε στη Βασιλεία της Ελβετίας ως τα μέσα του Μαρτίου, αξίζει τον κόπο να δείτε την έκθεση που του αφιερώνει το Μουσείο Ανατομίας της πόλης. Και για να μείνουμε πιστοί στο πνεύμα του, μην πιστεύετε αυτά που γράφω: δείτε και μόνοι σας σελίδες από το μεγαλειώδες έργο του στον διαδικτυακό τόπο https://www.vesaliusfabrica.com/