Ο πόλεμος που σημάδεψε την Ιστορία των ΗΠΑ

Ο εμφύλιος πόλεμος που ξέσπασε την άνοιξη του 1861 στην Αμερική ήταν συνέπεια και έκφραση των οικονομικών διαφορών ανάμεσα σε Πολιτείες του Νότου και του Βορρά. Η απελευθέρωση των δούλων, αντίθετα από όσα οι ταινίες του Χόλιγουντ έχουν ωραιοποιήσει, ήταν ένα από τα στοιχεία αυτών των διαφορών. Καθώς οι δούλοι στις 11 Πολιτείες του Νότου –περίπου 4 εκατομμύρια σε συνολικό πληθυσμό μόλις 9 εκατομμυρίων –αποτελούσαν περιουσιακό στοιχείο και εμπόρευμα, κάθε κίνηση, κάθε απόπειρα να θιγεί, να αλλάξει το καθεστώς τους ήταν φυσικό να προκαλέσει αντίδραση. Οσο ο πληθυσμός στον Βορρά διογκωνόταν με αφίξεις «πεινασμένων, εξαθλιωμένων αλλά προθύμων να εργαστούν» από την Ευρώπη –ρημαγμένη από τους Ναπολεόντειους Πολέμους –και εξαπλωνόταν προς τα δυτικά, οι μικροσυγκρούσεις έγιναν στοιχείο αναφοράς για τις δεκαετίες του ’40 και του ’50, πάντοτε με αφορμή το καθεστώς της δουλείας. Αν δηλαδή στις «νέες χώρες» θα είχε ισχύ αυτό το καθεστώς. Η εκλογή του Αβραάμ Λίνκολν ως προέδρου της Δημοκρατίας το 1860 αποτέλεσε την αφορμή και το σύνθημα για γενικότερη και πιο οργανωμένη αντίδραση των Νοτίων. Πρώτη πράξη τους, η απόσχιση 11 Πολιτειών.

Υπήρχαν μεγάλες οικονομικές και πολιτιστικές διαφορές ανάμεσα στις Πολιτείες του Βορρά και του Νότου. Οι Βόρειοι, με ευρωπαϊκές ρίζες κουλτούρας και βρετανική κυβερνητική και οικονομική παιδεία οι περισσότεροι, είχαν εκσυγχρονίσει την οικονομία τους, δημιούργησαν υποδομές κατασκευάζοντας δρόμους, τηλεγραφεία, νέες διώρυγες, σιδηροδρόμους, ποταμόπλοια κ.τ.λ. Συγκρότησαν τραπεζικό σύστημα, ίδρυσαν βιομηχανίες, ακόμη και στρατιωτικού υλικού, εξάπλωσαν τις βιοτεχνίες ως τους μικρούς οικισμούς, χωρίς να αγνοήσουν τη γεωργική παραγωγή και την κτηνοτροφία. Ολα με βάση εργασίας τον ελεύθερο άνθρωπο. Παράλληλα εξέδιδαν και κυκλοφορούσαν εφημερίδες, βιβλία, περιοδικά –μερικά επιβιώνουν ως σήμερα –μεταδίδοντας και εξαπλώνοντας τις γνώσεις, οργάνωσαν θεατρικά συγκροτήματα κ.ά. Το εμπόριο έγινε πηγή πλούτου και τα προϊόντα του μπορούσαν να φθάσουν σε όλα τα σπίτια.

Αντίθετα, ο Νότος, όπου η ισπανική παρουσία τριών και πλέον αιώνων ήταν εμφανής, έμεινε στάσιμος στη βάση της φυτοκαλλιέργειας και του εμπορίου. Η οικονομία του στηριζόταν –από τις αρχές του 18ου αιώνα –στα μεγάλα γεωκτήματα, όλα σχεδόν με φυτείες βιομηχανικών φυτών, κυρίως με βαμβάκι, το οποίο εξαγόταν στην Ευρώπη αποδίδοντας μεγάλα κέρδη, και εργατική δύναμη δούλους, δηλαδή με μηδαμινό κόστος. Η επένδυση σε δούλους ήταν από τις πιο ασφαλείς και κερδοφόρες, καθώς γινόταν όλο και πιο δύσκολη η μεταφορά δούλων από την Αφρική. Από το 1851 ως το 1859 η μέση τιμή του δούλου διπλασιάστηκε και της μπάλας βαμβακιού που εξαγόταν στη Γαλλία αυξήθηκε δυόμισι φορές. Δεν ήταν λοιπόν παράδοξο ότι οι Νότιοι ήταν πολύ πλουσιότεροι από τους Βορείους.

Ο πρόεδρος Τζέιμς Πολκ (1845-1849), συμπυκνώνοντας μιαν αντίληψη η οποία επικρατούσε σχεδόν σε όλες τις αμερικανικές Πολιτείες αλλά ιδιαίτερα στον Νότο, είχε δηλώσει το 1845 ότι η Αμερική «έχει έναν μεγαλειώδη προορισμό. Να επεκταθεί σε όλη την ήπειρο ως τον Ειρηνικό». [Με κάποια μικρή γλωσσική διαφορά αυτή η ιδεολογία ακούγεται και σήμερα στην Ουάσιγκτον.] Με αυτό το ιδεολογικό όπλο η Αμερική προσάρτησε «έναντι μικρού τιμήματος» από το Μεξικό το Τέξας, αφήνοντας, όχι τυχαία, αδιευκρίνιστο αν τα νότια όριά του ήταν ο ποταμός Ρίο Γκράντε ή ο Νουέθες, όπως υποστήριζε το Μεξικό. Η διαφορά οδηγήθηκε σε στρατιωτική σύγκρουση, στον Μεξικανοαμερικανικό Πόλεμο που κράτησε δύο χρόνια, ως 1848. Φυσικά νίκησε η Αμερική.

Δείχνοντας «το καλό της πρόσωπο», όπως δήλωσε ο Πολκ, η Αμερική πρόσφερε στο Μεξικό 15 εκατ. ασημένια δολάρια αλλά επεκτάθηκε σχεδόν στο τότε μισό Μεξικό, σε μια έκταση 1,3 εκατ. τετρ. χιλιομέτρων, την οποία καταλαμβάνουν σήμερα επτά Πολιτείες.

Η επέκταση του «ομοσπονδιακού κράτους» έφερε και προβλήματα, καθώς έσπευσαν να εποικίσουν τα «νέα εδάφη» κατά χιλιάδες από τον Νότο αλλά και από τον Βορρά. Οπότε, μεταξύ άλλων, πρόβαλε και το ζήτημα της δουλείας. Θα είχε ισχύ στα «νέα εδάφη»; Ο «συμβιβασμός» του 1854 μεταξύ δύο Πολιτειών, ο οποίος έδινε το δικαίωμα να κρίνει ανάλογα η κάθε Πολιτεία, δεν είχε παντού εφαρμογή. Οταν η Καλιφόρνια περιήλθε στην πολιτική δικαιοδοσία των Βορείων οι Νότιοι, οι οποίοι αποτελούσαν την πλειονότητα των νέων κατοίκων της, αξίωσαν να ισχύσει το καθεστώς της δουλείας. Και όταν το 1860 εκλέχθηκε πρόεδρος ο Αβραάμ Λίνκολν επτά Πολιτείες του Νότου αποσχίστηκαν «αρνούμενες», όπως δήλωσε ο κυβερνήτης της Αλαμπάμα, «να δεχθούν εξουσίες από εκείνους που καταλύουν την οικονομική και κοινωνική βάση» της χώρας, δηλαδή από τον νέο πρόεδρο ο οποίος ήταν εναντίον της δουλείας. Περνώντας από τις πομπώδεις διακηρύξεις στις πράξεις αυτοανακηρύχθηκαν Συνομοσπονδιακές Πολιτείες της Αμερικής (Confederate States of America), κάλεσαν υπό τα όπλα περί τις 100.000 άνδρες (αργότερα έφθασαν τις 400.000) και θέλησαν από την πρώτη στιγμή να δείξουν τη δύναμή τους και τις διαθέσεις τους.

Τα ξημερώματα της 12ης Απριλίου 1861 δύναμη 5.500 ανδρών του στρατού τους επιτέθηκε στην ομοσπονδιακή φρουρά στο λιμάνι του Τσάρλεστον της Νότιας Καρολίνας. Μολονότι δεν ήταν περισσότεροι από 85, άντεξαν 34 ώρες –έχει γίνει έκτοτε λαϊκός θρύλος και λυρικό δράμα η ηρωισμός των «85 του Τσάρλεστον». Hταν η αρχή του εμφυλίου πολέμου που κράτησε τέσσερα χρόνια. Οπως σε όλους τους εμφύλιους πολέμους, τα θύματα ήταν πολλά, πέρα από κάθε πρόβλεψη. Επί έναν αιώνα και πλέον τα θύματα υπολογίζονταν σε 618.222 αλλά νεότερες έρευνες, με νέα στοιχεία, ανεβάζουν τον αριθμό τους σε 750.000, όσα σε κανέναν πόλεμο στον οποίο έλαβε μέρος η Αμερική.

Ο πρόεδρος Λίνκολν αντέδρασε αμέσως μετά το Τσάρλεστον. Δεν είδε την επίθεση των Νοτίων εναντίον ενός φυλακίου που φρουρούσαν Βόρειοι σαν μια μεμονωμένη αντίδραση στην εκλογή του. Για αυτόν ήταν μια πράξη υπονόμευσης της ακεραιότητας του ομοσπονδιακού κράτους με ό,τι αυτό σήμαινε για τους κατοίκους του και τον ίδιο. Κάλεσε υπό τα όπλα για τρίμηνη θητεία 75.000 άνδρες, κήρυξε τις Πολιτείες της Συνομοσπονδίας σε αποκλεισμό –παραβιάζοντας το Σύνταγμα, το οποίο δεν επέτρεπε φυσικά τέτοιο μέτρο εναντίον τμήματος του κράτους, έστω και αν αυτό είχε «εξεγερθεί και αμφισβητούσε την εξουσία του» -, πήρε από τα κρατικά ταμεία 2 εκατ. ασημένια δολάρια και αναίρεσε την ισχύ του κώδικα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στην αρχή μόνο στις ανατολικές περιοχές αλλά αργότερα σε όλη τη χώρα.

Με βάση την οικονομική και πληθυσμιακή υπεροχή των Βορείων θα περίμενε κανείς ότι θα επικρατούσαν σύντομα. Είχαν 23 Πολιτείες με πληθυσμό 21 εκατομμύρια, ενώ ο Νότος μόνο 11 Πολιτείες και 9 εκατομμύρια κατοίκους –τα 4 εκατομμύρια δούλοι, μάλλον απείθαρχοι και ακατάλληλοι για ένοπλη σύγκρουση. Στον Βορρά λειτουργούσαν 100.000 βιομηχανικές επιχειρήσεις και στον Νότο μόνο 18.000. Στον Βορρά ήταν τα τρία τέταρτα των σιδηροδρομικών γραμμών και είχαν υπεροχή τρία προς ένα στην παραγωγή πολεμικού υλικού. Εκείνα που έλειπαν από τον Βορρά ήταν η πολεμική εμπειρία, η ποιότητα της στρατιωτικής ηγεσίας τους και ο πραγματικός στόχος. Αντίθετα, στον Νότο πολεμούσαν «για να έχουν ψωμί και Εκκλησία αύριο» και –ίσως το ουσιωδέστερο –πολεμούσαν σε γνωστό τους έδαφος και για να ιδρύσουν ένα «ανεξάρτητο κράτος με νέους θεσμούς», ο κυριότερος των οποίων ήταν ασφαλώς η διατήρηση της δουλείας. Καθώς ο αποκλεισμός των ακτών του Νότου δεν μπορούσε να είναι αποτελεσματικός, οι Νότιες Πολιτείες δεν είχαν μεγάλη δυσκολία να συνεχίσουν τις εξαγωγές βαμβακιού έναντι πολεμικού υλικού από γάλλους και άγγλους λαθρεμπόρους και μαυραγορίτες.

Η δολοφονία του Αβραάμ Λίνκολν τον Απρίλιο 1865 δεν ανέστειλε την κυβερνητική προσπάθεια για κατάργηση της δουλείας. Αλλωστε, από τον δεύτερο χρόνο των εχθροπραξιών ο Λίνκολν είχε αρχίσει να προωθεί στο Κογκρέσο διατάγματα προς αυτή την κατεύθυνση. Ανάμεσα σε αυτά, νομοθετικές πράξεις πολιτικού και οικονομικού περιεχομένου οι οποίες θα διευκόλυναν την ένταξη των αμόρφωτων και ανειδίκευτων μαύρων σε μια κοινωνία ιδεολογικά διαιρημένη και σε μεγάλο βαθμό ρατσιστική αλλά οικονομικά σε θέση να υποδεχθεί τις μυριάδες απελευθερωμένους μαύρους. Το δημογραφικό, το οικονομικό και το πολιτιστικό τοπίο της χώρας άλλαζε με την de facto κατάργηση του θεσμού της δουλείας. Καθώς ο εμφύλιος ουσιαστικά τελείωσε την εβδομάδα της δολοφονίας του και τα ομοσπονδιακά στρατεύματα είχαν καταλάβει όλες τις Πολιτείες του Νότου, οι ιδέες για την κατάργηση του θεσμού μπορούσαν να γίνουν πράξη. Η πολιτική ιστορία της Αμερικής ονομάζει αυτά τα χρόνια της πληθώρας των νέων μέτρων και ψηφισμάτων του Κογκρέσου –από τα μέσα του εμφυλίου ως το 1877 –εποχή της Reconstruction (= Ανοικοδόμησης). Ορθά, το όλο κρατικό και πολιτικό σύστημα της χώρας αναδιαμορφώθηκε.

Τον Ιανουάριο του 1865 ο Λίνκολν είχε στείλει στο Κογκρέσο μια τροπολογία του Συντάγματος για την κατάργηση της δουλείας στην Αμερική και 12 μήνες αργότερα το Κογκρέσο την επικύρωσε. Είναι η θεμελιακής ισχύος 13η τροπολογία. Ο αντιπρόεδρος Αντριου Τζόνσον, ο οποίος διαδέχθηκε τον Λίνκολν, συνέχισε την πολιτική του, αλλά όχι με τον ίδιο ζήλο και την ίδια αποφασιστικότητα. Αλλωστε οι μεγαλογαιοκτήμονες του Νότου μπορεί να έχασαν τον πόλεμο, διατηρούσαν όμως ισχυρή οικονομική δύναμη και κυριαρχούσαν πολιτικά, μέσω Εκκλησίας και σχολείου, που ήταν πάντοτε υποχείριά τους. Το σχέδιο του Τζόνσον για όρκο πίστης στην Ενωση και στην κατάργηση της δουλείας την οποία έπρεπε να κάνουν οι Πολιτείες του Νότου προτού επανενταχθούν στο κράτος έμεινε μεγάλο διάστημα στα χαρτιά. Η 14η τροπολογία που προνοούσε για παροχή πολιτικής ελευθερίας και εθνικής ταυτότητας στους απελευθερωμένους μαύρους δεν είχε καλύτερη τύχη. [Μόνο επί προεδρίας Λίντον Τζόνσον, τη δεκαετία του 1960, έγινε πράξη σε ολόκληρο τον Νότο, και αυτό λόγω πολέμου στο Βιετνάμ.]