Συνέδριο Βιέννης: Η «Γιάλτα» του 19ου αιώνα άλλαξε τον χάρτη της Ευρώπης

Πριν από 200 χρόνια η Ευρώπη έβγαινε από μια 25ετία συνεχών πολέμων εξουθενωμένη. Η ήττα του Μεγάλου Ναπολέοντα στο Βατερλό είχε βάλει οριστικά ταφόπλακα στα σχέδια της επαναστατικής Γαλλίας για κυριαρχία στη Γηραιά Ηπειρο. Ωστόσο, το ζήτημα για τις νικήτριες δυνάμεις (Βρετανία, Ρωσία, Αυστρία, Πρωσία) δεν ήταν πλέον το μοίρασμα των μεταπολεμικών κερδών –ή τουλάχιστον δεν ήταν μόνον αυτό. Οι ηγεσίες των ευρωπαϊκών μοναρχιών επεδίωκαν να διαμορφώσουν ένα σταθερό πλαίσιο σχέσεων μεταξύ τους, με κανόνες και καθαρούς ρόλους –κάτι που δεν είχε γίνει ποτέ στο παρελθόν μετά τον τερματισμό πολυετών πολέμων.

Η προσπάθεια αυτή έλαβε χώρα στη Βιέννη. Το Συνέδριο της Βιέννης, υπό την ηγεσία του αυστριακού υπουργού Εξωτερικών Κλέμενς φον Μέτερνιχ, μίας εκ των κορυφαίων πολιτικών προσωπικοτήτων της Ευρώπης τον 19ο αιώνα, πραγματοποιήθηκε στην πρωτεύουσα της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας από τον Σεπτέμβριο του 1814 ως και τον Ιούνιο του 1815. Και ήταν στη Βιέννη όπου γεννήθηκε αυτό που στη συνέχεια ονομάστηκε «Κονσέρτο της Ευρώπης» –ουσιαστικά ένα νέο σύστημα διεθνών σχέσεων που βοήθησε στο να διατηρηθεί η ειρήνη στην ήπειρο (με ελάχιστες εξαιρέσεις) ως και το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου σχεδόν έναν αιώνα αργότερα.

Το Συνέδριο της Βιέννης ξεκίνησε τις εργασίες του λίγους μήνες μετά την παράδοση της Γαλλίας τον Μάιο του 1814. Οι διαπραγματεύσεις, οι οποίες βασίστηκαν στην (πρώτη) Συνθήκη των Παρισίων του ιδίου έτους, συνεχίστηκαν παρά την επανάληψη των εχθροπραξιών μετά τη δραματική επιστροφή του Μεγάλου Ναπολέοντα από την εξορία και την ανακατάληψη της εξουσίας (πρόκειται για τις περίφημες 100 ημέρες). Μάλιστα, η «Τελική Πράξη» του Συνεδρίου, στο οποίο συμμετείχαν περίπου 450 αντιπρόσωποι από όλες τις ευρωπαϊκές ηγεμονίες, υπεγράφη μόλις εννέα ημέρες πριν από την οριστική ήττα του Ναπολέοντα στο Βατερλό (18 Ιουνίου 1815).

Το Συνέδριο της Βιέννης διέφερε από ανάλογα συνέδρια υπό την έννοια ότι δεν συνήλθε ποτέ σε ολομέλεια. Οι περισσότερες συνομιλίες, διαβουλεύσεις και διαπραγματεύσεις ήταν άτυπες και διεξήχθησαν πίσω από κλειστές πόρτες. Ουσιαστικά δε, το παιχνίδι έγινε από τις τέσσερις μοναρχίες που ανεδείχθησαν στις μεγάλες νικήτριες του πολέμου, δηλαδή τις Βρετανία, Ρωσία, Αυστρία, Πρωσία από τη μία πλευρά και την ηττηθείσα Γαλλία από την άλλη.

Από τη γαλλική πλευρά δέσποζε η φυσιογνωμία του Ταλεϋράνδου, ενός διπλωμάτη ολκής που κατάφερε, εκμεταλλευόμενος και τις διαμορφούμενες ισορροπίες, να περιορίσει τις απώλειες του Παρισιού. Από τη Γηραιά Αλβιώνα, οι δύο άνδρες που διαδραμάτισαν κυρίαρχο ρόλο ήταν αρχικά ο υπουργός Εξωτερικών Βισκάουντ Κάσλρη και στη συνέχεια ο δούκας του Ουέλινγκτον. Οσο για τη συμμετοχή των υπόλοιπων αντιπροσωπειών, αυτή υπήρξε περιορισμένη.

Οπως ήταν αναμενόμενο, ένα από τα βασικά ζητήματα του Συνεδρίου ήταν η ανακατανομή εδαφών με σκοπό να υπάρξει μια ισορροπία ισχύος στην ευρωπαϊκή ήπειρο η οποία μελλοντικά θα απέτρεπε μια χώρα να επιδιώξει μόνη της την κυριαρχία. Η δημιουργία μιας γερμανικής Συνομοσπονδίας στη μέση της Ευρώπης, η διεύρυνση της Ολλανδίας που συμπεριέλαβε και τις περιοχές που το 1830 δημιούργησαν το Βέλγιο, η αποκατάσταση των βουρβόνων μοναρχών της Ισπανίας, η διάσπαση της Ιταλίας σε ανεξάρτητα κρατίδια και η εδαφική διεύρυνση Ρωσίας και Πρωσίας ήταν τα βασικά σημεία της συμφωνίας.

Αυτό που θα πρέπει να σημειωθεί πάντως είναι ότι με βάση τον ορισμό της ισορροπίας ισχύος, που προβλέπει ότι η ισχύς ενός κράτους πρέπει να ελέγχεται από την ισχύ των υπολοίπων κρατών ενός συστήματος, από το Συνέδριο της Βιέννης προέκυψε ένα πιο «υβριδικό σχήμα». Ουσιαστικά, μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους, προέκυψε ένα σύστημα που διέθετε δύο «πλευρικές υπερδυνάμεις» (έστω με βάση τις συνθήκες της εποχής) που ήταν η Βρετανία και η Ρωσία. Η μεν πρώτη ήταν κυρίαρχη στη θάλασσα, η δε στην ξηρά. Ανάμεσά τους υπήρχαν άλλοι δρώντες που μπορεί μεταξύ τους να εξισορροπούνταν αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορούσαν να εξισορροπήσουν μία εκ των δύο υπερδυνάμεων, εφόσον κάτι τέτοιο χρειαζόταν.

Αυτός ήταν και ο λόγος που χρειάστηκε μία εκ των υπερδυνάμεων να κινηθεί εναντίον της άλλης, όπως έπραξε η Βρετανία που μαζί με τη Γαλλία προσπάθησαν να ενώσουν όλη την Ευρώπη εναντίον της Ρωσίας προκαλώντας τον Πόλεμο της Κριμαίας (1853 – 1854), για να αρχίσει η κατάρρευση του «συστήματος της Βιέννης».

Ακόμη πιο ενδιαφέρουσα ήταν όμως η δεύτερη πτυχή του Συνεδρίου της Βιέννης, αυτή που έλαβε τη μορφή του Κονσέρτου της Ευρώπης. Σε αυτό συμμετείχαν οι τέσσερις νικητές του πολέμου, που δημιούργησαν την «Τετραπλή Συμμαχία» και η οποία, μετά την προσχώρηση της Γαλλίας το 1818, μετονομάστηκε σε Πενταπλή Συμμαχία. Οι νικητές, μοναρχίες με συντηρητικά χαρακτηριστικά, ήθελαν να διασφαλίσουν μια «πολιτική ισορροπία» που να έχει νομικό και ηθικό χαρακτήρα.

Τι σήμαινε αυτό; Στον πυρήνα του Κονσέρτου της Ευρώπης βρισκόταν η επιθυμία για διεθνή σταθερότητα, ειρήνη, σεβασμό των δικαιωμάτων κάθε κράτους, ακόμη και αν αυτή η επιθυμία βρισκόταν σε αντίθεση με τις πιθανές επιθυμίες των λαών στα κράτη αυτά. Οι ηγέτες των ευρωπαϊκών μοναρχιών μπορούσαν, στο πλαίσιο του Κονσέρτου, να συναντώνται και να συζητούν ή να βρίσκουν λύσεις σε κρίσεις που ανέκυπταν. Η ισορροπία ισχύος με βάση τις εδαφικές ανακατανομές υπηρετούσε πριν από όλα αυτόν τον σκοπό –εξ ου και η αποφυγή ταπείνωσης της Γαλλίας.