Η λογική της ενδοαριστερής βίας: ΚΚΕ κατά τροτσκιστών και αρχειομαρξιστών

Η βία ανάμεσα στους αρχειομαρξιστές / τροτσκιστές και στα μέλη του κόμματος είχε ένα ιστορικό βάθος στον Μεσοπόλεμο, καθώς ξεκινούσε από το 1923 και στιγμάτισε σημαντικά τη μέχρι τότε κομματική και αρχειομαρξιστική ιστορία. Η βία την περίοδο της Κατοχής όμως σε βάρος των αρχειομαρξιστών / τροτσκιστών συμβάδιζε με την ανάδειξη της βίας σε κύριο εργαλείο των πολιτικών αντιπαραθέσεων και στη γενικευμένη στρατιωτικοποίηση της ταξικής πάλης.

Διαβάζοντας το βιβλίο του Ιάσονα Χανδρινού αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο θάνατος και η καταφυγή στον φόνο αποτελούσαν μια καθημερινότητα για τους ανθρώπους του αντιστασιακού κινήματος. Ο ολοκληρωτικός αυτός πόλεμος δεν άφηνε πολλά περιθώρια σκέψης, ιδιαίτερα σε ένα δυναμικό πολύ μικρό σε ηλικία, αποφασισμένο σχεδόν να «παίζει» με τη βία. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο ο κανόνας «ο θάνατός σου η ζωή μου» διαπερνούσε όλες τις σχέσεις και καθόριζε τις φίλιες και εχθρικές δυνάμεις με έναν απόλυτο και καθοριστικό τρόπο.

Προφανώς η εντολή για εκτελέσεις αρχειομαρξιστών και τροτσκιστών δόθηκε κεντρικά από κάποιο πολιτικό στέλεχος το οποίο δεν γνωρίζουμε και ούτε θα μάθουμε ποτέ. Γενικά, οι διεθνιστές τροτσκιστές και αρχειομαρξιστές αντιμετώπισαν το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ με δύο διαφορετικές λογικές την περίοδο της Κατοχής. Ενα μεγάλο κομμάτι κατήγγειλε τον πατριωτικό χαρακτήρα και την αντιστασιακή δράση και αντιμετώπισε εχθρικά το εαμικό κίνημα, ωστόσο ένα άλλο, επίσης μεγάλο κομμάτι, κυρίως αρχειομαρξιστές και μεμονωμένοι τροτσκιστές, συμμετείχε ενεργά στο εαμικό κίνημα ασκώντας κριτική. Οι τελευταίοι, θεωρώντας τον πόλεμο ιμπεριαλιστικό για τις καπιταλιστικές χώρες και αντιφασιστικό μόνο για την ΕΣΣΔ, διαφωνούσαν με τη λογική της συμμαχίας μαζί τους. Θεωρούσαν τον αγώνα για την απελευθέρωση από τον κατακτητή ως πρώτο βήμα για την προλεταριακή επανάσταση. Πίστευαν πως ο λαός ερχόταν στο ΕΑΜ και στον ΕΛΑΣ γιατί δεν εμπιστευόταν την αστική τάξη, οπότε διαφωνούσαν με τη λογική της εθνικής ενότητας και την επιδίωξη συνεργασίας με τα αστικά κόμματα.

Την περίοδο πριν από την Απελευθέρωση, από τον Απρίλιο μέχρι και τον Σεπτέμβριο του 1944, οι κομματικοί εκτέλεσαν αρχειομαρξιστές με πρωτοπόρο δράση εντός του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ ή αρχειομαρξιστές με δικές τους αντάρτικες ομάδες που συνεργάζονταν όμως με το εαμικό κίνημα εναντίον του ΕΔΕΣ στο Αγρίνιο, στη Βοστίνα Ηπείρου, στο Αμύνταιο της Μακεδονίας, στην Εδεσσα, στην Κοζάνη, στην Καβάλα, στη Φθιώτιδα, στην Αθήνα και αλλού. Επίσης, εκτελέστηκε ο τροτσκιστής Σταύρος Βερούχης, ο οποίος ήταν εκλεγμένος σύμβουλος στην ΠΕΕΑ στην περιοχή Πλατανιστός της Νότιας Εύβοιας.

Η κύρια πολιτική αιτία για αυτές τις εκτελέσεις ήταν η διαφωνία των διεθνιστών αυτών για τις διαπραγματεύσεις στο Κάιρο, καθώς φοβούνταν πως θα καταλήξουν αρνητικές για το κίνημα. Οι εκτελέσεις τις περισσότερες φορές γίνονταν μακριά από τον χώρο δράσης τους για να μην προκληθούν αντιδράσεις. Για παράδειγμα, στο Αγρίνιο ο Π. Αναστασίου και άλλοι αρχειομαρξιστές είχαν ιδρύσει την πρώτη αντάρτικη ομάδα στην περιοχή Καλύβα προσχωρώντας στην πράξη στο ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Η αποτυχία της ομάδας του να ανατινάξει το τρένο με τους ταγματασφαλίτες που πήγαινε προς το Αγρίνιο χρεώθηκε στον Αναστασίου και ύστερα από τρία ανταρτοδικεία στα οποία αθωώθηκε εκτελέστηκε τον Απρίλιο του 1944 στο Καρπενήσι. Ο Βερούχης δολοφονήθηκε στην περιοχή των Στύρων καθώς μετέβαινε στο βουνό. Οι κομματικοί της περιοχής του διέδωσαν πως δολοφονήθηκε από κατοχικές δυνάμεις.

Ωστόσο η εντολή εκτέλεσης αρχειομαρξιστών / τροτσκιστών που δρούσαν εντός του ΕΑΜ ή της Αντίστασης δεν φαίνεται να ήταν αποδεκτή από αρκετά στελέχη του εαμικού κινήματος, όπως π.χ. ο Βελουχιώτης. Επίσης, δεν εφαρμόστηκε παντού. Μια τέτοια περίπτωση ήταν ο Παναγιώτης Φλωριάς στην Κεφαλλονιά. Ο ίδιος κατ’ αρχήν συμμετείχε στο ΕΑΜ και στην τοπική επιτροπή του χωριού του, ενώ χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές σε σημαντικές θέσεις. Παρουσιάζεται να φέρει όπλο, να συμμετέχει στις εκλογές της ΠΕΕΑ και να υποστηρίζει τον αγώνα. Ο περιορισμός που του επιβλήθηκε από τη λαϊκή ασφάλεια του ΕΑΜ θα πρέπει να ερμηνευθεί περισσότερο σαν ένα μέτρο προστασίας παρά σαν μια τιμωρία, καθώς δεν εκτελέστηκε. Προφανώς, η τοπική κοινωνία του νησιού δεν μπορούσε να αποδεχθεί, αλλά και η τοπική οργάνωση του ΕΑΜ να οργανώσει έναν τέτοιο φόνο. Συνεπώς, η βία αυτή είχε όρια στην ηθική της νομιμοποίηση και τα όρια αυτά καθορίζονταν από τις ίδιες τις τοπικές κοινωνίες και τη σχέση των αρχειομαρξιστών / τροτσκιστών με αυτές ή ίσως και τη σχέση της περιφέρειας με το κέντρο των αποφάσεων του ΚΚΕ.

Στα Δεκεμβριανά οι αρχειομαρξιστές και οι τροτσκιστές προσπάθησαν να παρέμβουν στις συγκεντρώσεις του ΕΑΜ με συνθήματα εναντίον των Βρετανών, της κυβέρνησης εθνικής ενότητας και των πολιτικών του ΚΚΕ. Ωστόσο αντιμετώπιζαν τις διώξεις τόσο της κυβέρνησης και των παραστρατιωτικών ομάδων όσο και του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ. Εκείνες τις ημέρες εκτελέστηκαν δεκάδες αγωνιστές με ενεργό δράση στο συνδικαλιστικό κίνημα, όπως ο ιστορικός ηγέτης του αθηναϊκού αρτεργατικού κινήματος Μανόλης Καβαλιέρος.