Ο Δεκέμβρης στη μεγάλη οθόνη

Μετά την πτώση της χούντας, σε συνθήκες πρωτόγνωρης ελευθερίας οι καταπιεσμένοι και περιθωριοποιημένοι ηττημένοι του Εμφυλίου διεκδίκησαν το ξαναγράψιμο της Ιστορίας, προβάλλοντας τη δική τους αφήγηση απέναντι στην «επίσημη» αφήγηση που είχε επιβληθεί μέχρι τη Μεταπολίτευση.

Στην πρώτη περίοδο, η οποία αρχίζει με την αποκατάσταση της δημοκρατίας και τελειώνει με την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης τον Αύγουστο του 1982, αναφορές στα Δεκεμβριανά υπάρχουν στις ταινίες «Ο θίασος», «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο» και «Μάθε παιδί μου γράμματα».

Τα Δεκεμβριανά έχουν κομβική θέση στον «Θίασο» του Θόδωρου Αγγελόπουλου που αναπαριστάνει τις κρίσιμες στιγμές της ελληνικής ιστορίας από το 1939 μέχρι το 1952. Η αφήγηση της Ηλέκτρας, η οποία σύμφωνα με τους συντελεστές της ταινίας βασίζεται σε μαγνητοφωνημένες μαρτυρίες, δίνει την αντίληψη του κόσμου της Αριστεράς για τα Δεκεμβριανά.

Μια ακόμα αναφορά έχουμε στη σκηνή σε ένα νυχτερινό κέντρο την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1946, όπου έχουμε την αντιπαράθεση με τραγούδια ανάμεσα σε μία παρέα αριστερών με τις κοπέλες τους και σε μια ομάδα χιτών με ρεπούμπλικες και σκούρα κοστούμια. Η ταινία κατατάχθηκε δεύτερη ανάμεσα σε 38 ταινίες τη σεζόν 1975-1976 με 189.620 εισιτήρια.

Στην ταινία «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο» του Νίκου Τζίμα, η οποία αναπαριστά στη μεγάλη οθόνη τη δίκη και την εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του, γίνεται μια μικρή αναφορά στα Δεκεμβριανά, που όμως δεν διακρίνονται από τον Εμφύλιο. Η ταινία κατατάχθηκε πρώτη ανάμεσα σε 25 ταινίες τη σεζόν 1980-1981 με 618.533 εισιτήρια.

Στην κωμωδία «Μάθε παιδί μου γράμματα» του Θόδωρου Μαραγκού η σκηνή στον σταθμό της Χωροφυλακής, όπου στον τοίχο διαβάζουμε «Ο μεγαλύτερος εχθρός του Εθνους είναι ο κομμουνισμός», ενώ η κάμερα κεντράρει σε ένα κονσερβοκούτι, με λεζάντα «όργανο κατακρεουργήσεως χρησιμοποιηθέν υπό των κομμουνιστών», και σε φωτογραφίες χωροφυλάκων «Σφαγιασθέντων υπό των αναρχοκομμουνιστών», θα θύμισε σε ένα μέρος του κοινού την προπαγάνδα της Δεξιάς για τους «κομμουνιστές σφαγείς» των Δεκεμβριανών. Κατατάχθηκε πρώτη ανάμεσα σε 46 ταινίες τη σεζόν 1981-1982 με 321.571 εισιτήρια.

Μετά το 1982 αναφορές στα Δεκεμβριανά συνάντησα στις ταινίες «Το κόκκινο τρένο», «Τα χρόνια της θύελλας», «Εν πλω», «Ρεμπέτικο» και «Καραβάν Σαράι».

«Το κόκκινο τρένο» του Τάκη Σιμονετάτου, σε σενάριο του Νίκου Φώσκολου, είναι η μοναδική ταινία που επικεντρώνει στα Δεκεμβριανά, μεταφέροντας στην οθόνη την επιχείρηση της ανατίναξης του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία» από δυναμιτιστές του ΕΛΑΣ που φτάνουν μέσα από τους υπονόμους κάτω από το ξενοδοχείο και τοποθετούν τα εκρηκτικά. Ομως ο πολιτικός επίτροπος περιμένει την έγκριση της ηγεσίας, μετά την πληροφορία ότι ο Τσόρτσιλ έχει έρθει στην Αθήνα, γιατί, όπως αναφέρει, «το θέμα θα έχει πολιτικές προεκτάσεις παγκόσμιες πάνω στο κίνημα. Δεν μπορώ να αναλάβω την ευθύνη». Μια στιγμή προτού ένας δυναμιτιστής πατήσει τον μοχλό, οι πυροτεχνουργοί του Στρατού, που έχουν πληροφορηθεί το σχέδιο του ΕΛΑΣ, έχουν αποσυνδέσει τα εκρηκτικά. Την ίδια στιγμή φτάνει το σήμα από την ηγεσία ότι η επιχείρηση δεν θα γίνει.

Στα «Χρόνια της θύελλας» του Νίκου Τζίμα, δύο αποκομμένοι αντάρτες του ΔΣΕ μετά το τέλος του Εμφυλίου προσπαθούν να επιβιώσουν κυνηγημένοι σαν αγρίμια από τον Στρατό και τις παρακρατικές ομάδες. Η ευθύνη για τη σύγκρουση αποδίδεται στους Αγγλους. Οι δύο αντάρτες, όταν βρίσκουν καταφύγιο σε ένα μοναστήρι, θυμούνται τον λόγο του Αρη Βελουχιώτη στη συνάντηση των καπετάνιων στη Λαμία που αναφέρεται στο σχέδιο των Αγγλων από τα χρόνια της Κατοχής για τη συντριβή του ΕΑΜ αλλά και στα λάθη της ηγεσίας του ΕΑΜ μετά την Απελευθέρωση που οδήγησαν στην ήττα στα Δεκεμβριανά.

Στο «Ρεμπέτικο» του Κώστα Φέρρη γίνεται χρήση επικαίρων από την επίσκεψη του Τσόρτσιλ στην Αθήνα, σκηνών με εγγλέζικα τανκς στους δρόμους, άγγλους στρατιώτες στην Ακρόπολη και συλλήψεις αριστερών με υπόκρουση το τραγούδι «Το δίχτυ». Η ταινία κατατάχθηκε ένατη ανάμεσα σε 33 ταινίες τη σεζόν 1983-1984 με 98.492 εισιτήρια.

Στην ταινία «Εν πλω» του Σταύρου Κωνστανταράκου, όπου τρεις φίλοι αναζητούν τον θησαυρό που έκρυψε ο πατέρας του ενός που ήταν αντάρτης που πιάστηκε από τους Αγγλους και εκτελέστηκε, γίνεται αναφορά στα γεγονότα του Δεκέμβρη σε ένα νησί του Αιγαίου. Η ταινία προβλήθηκε τη σεζόν 1985-1986.

Τέλος, στο «Καραβάν Σαράι» του Τάσου Ψαρρά έχουμε μια μικρή αναφορά στα Δεκεμβριανά που δεν διαχωρίζονται από τον Εμφύλιο στον διάλογο του πρωταγωνιστή με έναν αριστερό. «Από την Απελευθέρωση φάνηκε πως τα ‘σπρωχαν τα πράγματα να φτάσουν εδώ που φτάσαν. –Ποιοι; –Αυτοί που ‘χαν συμφέρον να μην κάνει ο λαός κουμάντο στον τόπο του. Ξεχνάς τι τράβηξε ο κόσμος τόσα χρόνια! Διώξεις, εξευτελισμοί, δολοφονίες, εκτελέσεις». Η ταινία προβλήθηκε τη σεζόν 1986-1987.

Στις ταινίες που γυρίστηκαν μέχρι και το 1981 δεν γίνεται προσπάθεια ανίχνευσης των αδυναμιών και των λαθών που οδήγησαν στην ήττα του εαμικού κινήματος στα Δεκεμβριανά. Οι ταινίες επικέντρωσαν στις διώξεις των ηττημένων από το μετεμφυλιακό κράτος, στοιχείο που συγκέντρωνε τη συναίνεση του κόσμου της Αριστεράς, αποφεύγοντας να ανοίξουν το ζήτημα της ευθύνης της ηγεσίας του ΚΚΕ για την ήττα, το οποίο άλλωστε δίχαζε τη διασπασμένη Αριστερά.

Μια διαφοροποίηση στην παρουσίαση των Δεκεμβριανών μετά το 1982 είναι ότι γυρίστηκαν δύο ταινίες, «Το κόκκινο τρένο» και «Τα χρόνια της θύελλας», στις οποίες κυριαρχεί το ερώτημα «γιατί χάσαμε» και ασκείται έντονη κριτική στην ηγεσία του κινήματος για τα λάθη που προκάλεσαν την ήττα. Δεν είναι τυχαίο νομίζω πως και οι δύο ταινίες, άσχετα από την όποια καλλιτεχνική τους αξία, αντιμετωπίστηκαν αρνητικά από τις εφημερίδες της Αριστεράς.

Μέχρι το 1982 οι ταινίες που πρόβαλαν την αφήγηση της Αριστεράς για τη δεκαετία του ’40 έφερναν τον κόσμο στις σκοτεινές αίθουσες και μερικές έκοψαν εκατοντάδες χιλιάδες εισιτήρια. Αντίθετα, μετά το 1982 δεν κατάφερναν να γεμίσουν τις αίθουσες. Η σύγκριση ανάμεσα στις δύο ταινίες του Τζίμα είναι αποκαλυπτική. «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο» έκοψε 618.533 εισιτήρια, ενώ «Τα χρόνια της θύελλας» τρία χρόνια μετά 95.615 εισιτήρια.

Το ερώτημα της πρόσληψης των ταινιών μένει ανοιχτό. Μολονότι τα εισιτήρια αποτελούν σημαντικό κριτήριο, υπάρχει το πρόβλημα της έλλειψης στοιχείων για την εισπρακτική κίνηση των ταινιών στους κινηματογράφους δεύτερης προβολής και στην επαρχία. Το πρόβλημα επιτείνεται, καθώς το λαϊκό κοινό των κινηματογράφων δεύτερης προβολής και της επαρχίας επέλεγε με διαφορετικά κριτήρια από το μορφωμένο κοινό των κινηματογράφων πρώτης προβολής. Το σημαντικότερο είναι ότι η παρακολούθηση των ταινιών δεν συνεπάγεται την αποδοχή των μηνυμάτων τους. Οι θεατές δεν είναι παθητικοί καταναλωτές, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις συμμετέχουν ενεργά και παράγουν διαφορετικά μηνύματα από αυτά που παράγουν οι ταινίες.

Ωστόσο θεωρώ πως οι ταινίες που σημείωσαν εισπρακτική επιτυχία και/ή άνοιξαν τον δημόσιο διάλογο, κυρίως «Ο θίασος» και «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο» και δευτερευόντως «Το κόκκινο τρένο» και «Τα χρόνια της θύελλας», έπαιξαν μεγαλύτερο ρόλο στη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης. Ομως και οι υπόλοιπες ταινίες συνέβαλαν σε μικρότερο βαθμό, καθώς συμπλήρωσαν την εικόνα που κατασκεύασε ο κινηματογράφος για τα Δεκεμβριανά.