Οι ζωές των εφήβων

Η Κατερίνα είναι 15 ετών. Ζει στο κέντρο της Αθήνας και μετράει κάτι λιγότερο από δύο μήνες στην πρώτη τάξη του λυκείου. Είναι καλή μαθήτρια, ιδιαιτέρως στα θεωρητικά, και σκέφτεται πολύ σοβαρά να προσπαθήσει για τη Νομική. Το δωμάτιό της είναι βαμμένο ροζ, ενώ όταν κάποιος τη ρωτά για τα αγόρια στην τάξη της, το πρόσωπό της, με εμφανή την εφηβική ακμή, παίρνει ένα ντροπαλό ύφος. Κάθε σαββατόβραδο συναντάει τις φίλες της και είτε πηγαίνουν σινεμά είτε βόλτα, χωρίς να απομακρύνονται πολύ από το Παγκράτι, όπου μένουν. Οι γονείς της τής ζητούν να είναι σπίτι ως τις 12 και εκείνη είναι συνήθως συνεπής.

Περνάει, ούτως ή άλλως, αρκετό χρόνο στο σπίτι. Είτε μπροστά στο λάπτοπ είτε στο smartphone με τη μοβ θήκη, απ’ όπου παρακολουθεί τον κύκλο της στο Facebook. Το προφίλ της στο κοινωνικό δίκτυο κατά κάποιον τρόπο αποτελεί την πύλη προς έναν άλλο κόσμο. Εκεί, η Κατερίνα «ανεβάζει» selfies με κάθε νέο της ρούχο, ενημερώνει τους φίλους της για τη διάθεσή της, η οποία είναι συχνά «μπερδεμένη», «έξαλλη» και «ευτυχισμένη». Διόλου σπάνια καταριέται εκείνους που της «κόβουν τα φτερά», όσους «δεν φορούν παντελόνια», αλλά και ευχαριστιέται όταν «μόνο οι φίλες σου σε καταλαβαίνουν». Η μαθήτρια του 19 στα Αρχαία γράφει όλα τα παραπάνω σε μια γλώσσα τόσο αλλόκοτη, ώστε να ξενίζει ακόμη και όσους είναι ήδη εξοικειωμένοι με τα «απλά» greeklish: συντμήσεις, «φαγωμένοι» φθόγγοι, ασυνταξίες και ένα αχανές εύρος από εικονίδια… Αν και όλα αυτά δηλώνονται δημοσίως στον «αέρα» του Διαδικτύου, μοιάζουν να είναι «κρυπτογραφημένα» για να διαβαστούν μονάχα από την παρέα του σχολείου.

Τα παιδιά είναι εντάξει –αλλά μπορεί και να μην είναι. Για την ακρίβεια, δεν γνωρίζουμε τόσο πολλά για αυτά. Η σημερινή γενιά των εφήβων, οι οποίοι γεννήθηκαν από το 1998 ως το 2002, χαρακτηρίζεται από τους ψυχολόγους ως η γενιά των ψηφιακών αυτοχθόνων (digital natives), σε αντίθεση με τους γονείς τους, οι οποίοι, με αντίστοιχα κριτήρια, χαρακτηρίζονται… μετανάστες. Η μεταξύ τους σχέση αλλά και η επίδραση της τεχνολογικής «εισβολής», με τους κινδύνους, τα οφέλη και τις ανατροπές της, στην ούτως ή άλλως χαώδη εφηβική ψυχολογία αποτελούν αντικείμενο έρευνας. Οι ερευνητές τα τελευταία χρόνια προσπαθούν να σκιαγραφήσουν μια γενιά-αίνιγμα.

Αρχικά, η χρήση του Διαδικτύου και των έξυπνων κινητών τηλεφώνων αντιμετωπίστηκε ως ένας ακόμη «τόπος» διαφωνίας των εφήβων με τους γονείς τους. Ως ένας ακόμη πονοκέφαλος, μετά το «τι ώρα θα γυρίσεις;» και το «πήγαινε να συμμαζέψεις το δωμάτιό σου». Οι μεν ζητούσαν ελευθερία και οι δε ζητούσαν διαβεβαιώσεις ότι όλα γίνονται με μέτρο και με ασφάλεια: η ιστορία της εφηβικής ηλικίας διαχρονικά. Οι νεαροί Χόλντεν Κόλφιλντ (σ.σ.: ο ήρωας του «Φύλακα στη σίκαλη» του Ντ. Τζ. Σάλιντζερ) ανέκαθεν έβλεπαν γύρω τους έναν κάλπικο κόσμο, εξιδανικεύοντας τον εαυτό τους και τον κύκλο τους για να τον καταρρίψουν αμέσως μετά, ζώντας μόνο για το παρόν, νιώθοντας άτρωτοι και ευάλωτοι ταυτοχρόνως, ευρισκόμενοι συνεχώς στο μέσο μιας τρικυμίας, στην πορεία προς την ενηλικίωση.

«Ολο αυτό το σκηνικό, μαζί με το εκάστοτε κοινωνικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι, εκφράζει τη συμπεριφορά των εφήβων. Ολο αυτό το δράμα μεταφέρεται, αντανακλάται και στην online συμπεριφορά τους» παρατηρεί η Αρτεμις Τσίτσικα, επιστημονική υπεύθυνη της Μονάδας Εφηβικής Υγείας της Β´ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών, Νοσοκομείο Παίδων Π. & Α. Κυριακού και επίκουρη καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. «Στο Διαδίκτυο υπάρχει η δυνατότητα να εκφραστεί η αρνητική πλευρά της ανθρώπινης φύσης πολύ πιο εύκολα, πολύ πιο γρήγορα, πολύ πιο ανώνυμα, πολύ πιο διαδραστικά».

Ωστόσο, ας έχουμε κατά νου τι εννοούμε όταν κάνουμε λόγο για διασυνδεδεμένη γενιά και ψηφιακούς αυτόχθονες. Τα πιο εντυπωσιακά και λεπτομερή στοιχεία προέρχονται από τις ΗΠΑ και αποτελούν μια πιστή αντανάκλαση των τάσεων παγκοσμίως. Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη σχετική έρευνα του Ερευνητικού Κέντρου Pew, το οποίο έχει έδρα στην Ουάσιγκτον και μελετά τη συμπεριφορά στο Διαδίκτυο, για το έτος 2013 οι έφηβοι σε ποσοστό 95% είναι χρήστες του Διαδικτύου, ενώ σε ποσοστό 74% δηλώνουν ότι έχουν πρόσβαση σε αυτό μέσω φορητών συσκευών, δηλαδή από κινητά τηλέφωνα και τάμπλετ. Το 37% των εφήβων είναι κάτοχοι smartphone, δηλαδή περισσότεροι κατά 14 ποσοστιαίες μονάδες από όσους ήταν μόλις πριν από δύο χρόνια. Επιπλέον, μοιράζονται στο Διαδίκτυο εντυπωσιακά πολλές πληροφορίες για τον εαυτό τους σε σχέση με επτά χρόνια πριν. Σε ποσοστό 20% μοιράζονται το κινητό τους τηλέφωνο, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό το 2006 ήταν μόλις 2%. Το 91% έχουν ανεβάσει τουλάχιστον μία φωτογραφία του εαυτού τους.

Ο μέσος αμερικανός έφηβος έχει 300 φίλους στο Facebook. Οσοι έχουν περισσότερους από 600 φίλους είναι πιθανόν οι πιο συχνοί χρήστες της ιστοσελίδας, διατηρούν προφίλ και σε άλλα κοινωνικά δίκτυα, ενώ είναι περισσότερο πιθανό να είναι «φίλοι» τόσο με τους καθηγητές όσο και με ανθρώπους τους οποίους δεν γνωρίζουν προσωπικά. Σε ποσοστό 74% έχουν σβήσει κάποιον από τη λίστα των φίλων τους, ενώ το 31% έχει σβήσει το προφίλ του. Μόλις σε ποσοστό 9% ανησυχούν για το αν οι πληροφορίες τις οποίες ανεβάζουν θα χρησιμοποιηθούν από επιχειρήσεις ή από άλλους, ενώ το 81% των γονέων τους εμφανίζονται προβληματισμένοι για το πώς θα χειριστούν τα παιδιά τους το συγκεκριμένο ζήτημα. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, το 70% των εφήβων έχουν ζητήσει συμβουλές για την online παρουσία τους, κυρίως από φίλους και γονείς.

Η έκφραση «εφηβικό δράμα» χρησιμοποιείται ευρέως, τόσο στον επιστημονικό όσο και στον «κανονικό» κόσμο, για να περιγράψει εξαιρετικά εύστοχα την αντάρα της εφηβικής ηλικίας. Και αν οι τσακωμοί ή οι εξάρσεις αγάπης των εφήβων αποτελούν λόγια του αέρα προορισμένα να ξεχαστούν με την ενηλικίωση, τι γίνεται όταν αυτά παραμένουν καταγεγραμμένα σε προφίλ στο Facebook, σε βίντεο στο ΥouΤube; Τι συμβαίνει όταν οι βραδιές της παρόρμησης αποτελούν σημεία ενός παγκόσμιου αφηγήματος, το οποίο γράφεται κάθε δευτερόλεπτο και μπορεί κάποιος να αναζητήσει και να βρει στο Google;

«Το Διαδίκτυο είναι ένα συναρπαστικό μέσο, το οποίο έχει καταστεί πραγματικά απαραίτητο στη σύγχρονη ζωή. Είναι όμως και σκληρό» σημειώνει η Αρτεμις Τσίτσικα. «Η δεύτερη ευκαιρία η οποία δίνεται στον πραγματικό κόσμο με το να ζητήσει κάποιος συγγνώμη και να προχωρήσει είναι δύσκολο να δοθεί στο Internet. Εφόσον ανεβάσεις κάτι, σε πολλές περιπτώσεις αυτό θα παραμείνει online για πάντα. Τα αποτελέσματα αυτής της πραγματικότητας τα έχουμε δει σε παιδιά που τραυματίζονται πάρα πολύ, ακριβώς επειδή, για παράδειγμα, έχει φτάσει ένα «silly video» σε εκατομμύρια χρήστες σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να το ελέγξουν».

Η αντανάκλαση του εφηβικού δράματος στον ψηφιακό χώρο είναι αναμενόμενη σε έναν διασυνδεδεμένο κόσμο.

Ωστόσο, η Ντέινα Μπόιντ, κοινωνιολόγος, ερευνήτρια και επισκέπτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, κωδικοποιεί στο βιβλίο της «It’s Complicated: The Social Lives of Networked Teens» («Είναι περίπλοκο: Η κοινωνική ζωή των διασυνδεδεμένων εφήβων», εκδ. Yale) τα χαρακτηριστικά των δημοσιευόμενων στο Διαδίκτυο πληροφοριών. Αυτές είναι «επίμονες» (δηλαδή έχουν διάρκεια και μένουν στον χρόνο), «εμφανείς» (το κοινό που μπορεί να τις δει είναι μεγάλο), «διαδιδόμενες» (μπορούν εύκολα να μοιραστούν) καθώς και «αναζητήσιμες» (μέσω των μηχανών αναζήτησης). Ολα τα παραπάνω στοιχεία γεννούν απορίες για τα θέματα ιδιωτικότητας που προκύπτουν.

Ειδικά στην περίπτωση των εφήβων, η ιδιωτικότητα, πέρα από ανθρώπινο δικαίωμα, αποκτά και άλλη σημασία. «Πρόκειται για μια αντίληψη, η οποία πρώτα από όλα βοηθάει στην αυτονόμησή τους» σημειώνει η κυρία Τσίτσικα. «Εχοντας ιδιωτικότητα, αναπτύσσεται μια προσωπικότητα ξέχωρα από την οικογένεια. Αυτό συμβάλλει στην απομυθοποίηση των γονέων, τους ρίχνει από το βάθρο όπου βρίσκονταν ως τότε και οι σχέσεις με τους συνομηλίκους αποκτούν ιδιαίτερη σημασία. Η ιδιωτικότητα βοηθά αναπτυξιακά στο να κατακτηθεί η ενηλικίωση, πράγμα το οποίο αποτελεί ζητούμενο. Είναι κάτι σημαντικό στην εφηβεία, μαζί όμως με την επικοινωνία, την άνευ όρων αγάπη από τους γονείς. Η εφηβεία είναι μια ηλικία που «αντικειμενικά» είναι αρκετά δύσκολη και πρέπει να υπάρχουν οι βάσεις της εμπιστοσύνης ώστε τα όρια να σημαίνουν προστασία, ασφάλεια και κατεύθυνση –όχι τιμωρία, περιορισμό ή αντίδραση. Τότε πραγματικά τα παιδιά οδηγούνται στο να ζήσουν σε έναν άλλο κόσμο, παράλληλο με εκείνο των γονιών, και ενδέχεται να προκύψουν δυσκολίες που μπορούν να θέσουν σε πραγματικό κίνδυνο τα παιδιά αυτής της ηλικίας».

Ο ρόλος των γονέων

Εχουν αντίληψη του δικαιώματος στην ιδιωτικότητα οι έφηβοι στην Ελλάδα; «Οι έφηβοι είναι σίγουρα ενημερωμένοι ως έναν βαθμό για τη φύση όσων «ανεβάζουν» στο Διαδίκτυο, δηλαδή ότι πρόκειται για δημόσιες δηλώσεις οι οποίες ίσως να μείνουν εκεί για μεγάλο διάστημα» συνεχίζει η κυρία Τσίτσικα. «Ωστόσο, η εμπειρία μας από τα σχολεία δείχνει ότι υπάρχει πολύς δρόμος ακόμη για να μπορέσουν να έχουν ασφαλή συμπεριφορά στο Διαδίκτυο, γιατί η γενιά των γονιών τους είναι ακόμη «μετανάστες». Η γενιά η οποία θα έχει γεννηθεί μέσα στο Διαδίκτυο θα μπορεί να είναι πιο κοντά στα παιδιά και δεν θα υπάρχει το συγκεκριμένο χάσμα. Ακόμη, όμως, οι γονείς μπορεί και να φοβούνται, να αποτρέπουν, να σταματούν το παιδί, πράγμα που δεν μπορείς να το κάνεις στα παιδιά αυτής της εποχής. Και δεν χρειάζεται να γίνει ο γονιός γκουρού της τεχνολογίας. Χρειάζεται απλώς αυτά που δίνει ένας γονέας στα παιδιά του στον πραγματικό κόσμο –η εμπειρία, η κατεύθυνση, η γνώση ζωής –να μεταφερθούν και εκεί. Και αυτό είναι βασικά που χρειάζονται από τον γονέα, όπως επίσης και το να μη φοβάται το μέσο, να θέλει να ασχοληθεί και να μαθαίνει. Να μαθαίνει από το παιδί του, πράγμα που έχει και πλάκα».

Η Χριστίνα, 45 ετών, δικηγόρος και μητέρα της Κατερίνας, έχει και εκείνη το προφίλ της στο Facebook και μάλιστα πρόσφατα, έπειτα από μια περίοδο «εμπάργκο», έγινε διαδικτυακή φίλη με την κόρη της. Αν και η ίδια χρησιμοποιεί το Facebook συχνά μέσα στην ημέρα, για να επικοινωνεί με γνωστούς και για να συμμετέχει σε συζητήσεις, στην ερώτηση αν το θεωρεί μέρος της ζωής της, απαντά «μάλλον όχι». Η Χριστίνα μεγάλωσε τη δεκαετία του ’70 σε ένα σπίτι που είχε μόνο μια γραμμή τηλεφώνου. Οι υπόλοιπες ηλεκτρονικές συσκευές ήταν μια τηλεόραση, ένα στέρεο με πικάπ και ένα ραδιόφωνο. Αργότερα προστέθηκε ένα βίντεο, ενώ στη δεκαετία του ’80 απέκτησε ένα φορητό κασετόφωνο. Ως φοιτήτρια, παρέδιδε τις εργασίες της δακτυλογραφημένες σε γραφομηχανή, ενώ περνούσε πολλές ώρες στη βιβλιοθήκη της σχολής της, αναζητώντας στοιχεία. Απέκτησε το πρώτο e-mail της το 1997, τρία χρόνια αφότου απέκτησε το πρώτο της κινητό τηλέφωνο, και το πρώτο της λάπτοπ το 2001, προκειμένου να μπορεί να το παίρνει μαζί της στα επαγγελματικά ταξίδια. Σήμερα διαθέτει ασύρματο δίκτυο στο σπίτι, ένα τάμπλετ και ένα έξυπνο κινητό –τα δύο τελευταία τα απέκτησε έπειτα από επιμονή της Κατερίνας.

«Πώς σου φαίνονται όλα αυτά;» ρωτώ την Κατερίνα. «Είναι μια ζωή που δεν μπορώ να φανταστώ» απαντάει και ρίχνει μια γρήγορη ματιά στο κινητό της. Κάποιος της έχει στείλει μήνυμα –ένας Θεός ξέρει σε ποιο κοινωνικό δίκτυο.

*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 2 Νοεμβρίου 2014