Μια φορά κι έναν καιρό

Αίσωπος, ο θρυλικός μυθοποιός
«Μύθος» στα αρχαία ελληνικά, λέξη παράγωγη του ρήματος «μυθέομαι», δηλαδή «ομιλώ, διηγούμαι», σημαίνει «λόγος, ομιλία, διήγηση». Βασικός εισηγητής των διδακτικών μύθων στον ελλαδικό χώρο θεωρήθηκε ο Αίσωπος, το όνομα του οποίου έγινε παγκοσμίως γνωστό και δημοφιλές καθώς οι μύθοι του τυπώθηκαν πρώτη φορά τον 15ο αιώνα στο Μιλάνο και έκτοτε δεν έπαψαν να μεταφράζονται και να διαβάζονται σε όλον τον δυτικό κόσμο. Την ίδια εποχή, ο Μαρτίνος Λούθηρος μετέγραφε τους μύθους στη λαϊκή γερμανική διάλεκτο και αποφαινόταν ότι, μετά την Αγία Γραφή, δεν υπάρχει κείμενο αντίστοιχης ψυχωφέλειας. Παρότι οι πληροφορίες για τη ζωή του Αισώπου είναι λιγοστές και αντιφατικές, θεωρείται βέβαιο ότι γύρω στο β’ μισό του 6ου π.Χ. αιώνα υπήρξε ένας χαρισματικός αφηγητής που εισηγήθηκε τους διδακτικούς μύθους στον ελλαδικό χώρο και ο οποίος ταυτίζεται με τον Αίσωπο. Η αισώπεια παραβολική διδαχή αποκρυσταλλώθηκε σε διάστημα αιώνων και επηρέασε κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, τα κείμενα των Ευαγγελίων, τη δημώδη βυζαντινή λογοτεχνία (παραδείγματα είναι η Διήγησις παιδιόφραστος των τετράποδων ζώων και ο Πουλολόγος), τη νεοελληνική λογοτεχνία του 19ου αιώνα (ποιήματα, π.χ., του Σουρή και του Βηλαρά) και τα αλληγορικά παραβολικά παραμύθια σε συγγραφείς του 20ού αιώνα, όπως ο Μάνος Κοντολέων και ο Ευγένιος Τριβιζάς, καθώς και την παγκόσμια λογοτεχνία, από τον Λαφοντέν και τον Αμβρόσιο Μπιρς έως τον Μπόρχες.

Η πρώτη νεοελληνική μετάφραση 150 μύθων έγινε το 1543 στη Βενετία από τον Κερκυραίο Ανδρόνικο Νούτιο, μια έκδοση που αποτέλεσε λαϊκό ανάγνωσμα για αιώνες. Αργότερα, μεταφράστηκαν από τον Γεώργιο τον Αιτωλό και τον Αδαμάντιο Κοραή. Τον 20ό αιώνα, ύστερα από τη μετάφραση του Θρασύβουλου Σταύρου το 1950, οι μύθοι του Αισώπου εκδίδονται σε πολυάριθμες αποδόσεις και διασκευές. Οι παραβολικές διδαχές των αισώπειων μύθων, τα πρώτα αλληγορικά παραμύθια, επιβίωσαν περισσότερα από δυόμισι χιλιάδες χρόνια και κατέκτησαν επίζηλη θέση στη λογοτεχνία που απευθύνεται στα παιδιά.

Στο βιβλίο που προσφέρει σήμερα στο αναγνωστικό κοινό «Το Βήμα», τη διασκευή των μύθων υπογράφει η συγγραφέας Γεωργία Ταρσούλη (1916-1986). Εχοντας στις αποσκευές της σπουδές φιλολογίας και λαογραφίας, εργάστηκε στο Λαογραφικό Μουσείο της Ακαδημίας Αθηνών, συνεργάστηκε με περιοδικά και εφημερίδες (Βραδυνή, Μπουκέτο, Οικογένεια κ.ά.) και ήταν επί χρόνια συντάκτρια του θρυλικού περιοδικού Η Διάπλασις των Παίδων. Στήριξε μεταπολεμικά το ελληνικό παιδικό βιβλίο με τα παιδικά μυθιστορήματα που συνέγραψε, τις συλλογές παραδοσιακών παραμυθιών και παιχνιδιών που εξέδωσε, τη διασκευή για παιδιά έργων του Βιζυηνού, του Βικέλα και του Παπαδιαμάντη, καθώς και τη μετάφραση σημαντικών συγγραφέων, όπως του Βάλτερ Σκοτ και του Μαρκ Τουέιν. Συγκαταλέγεται στις σημαντικές προσωπικότητες της παιδικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα –χαρακτηρισμός που δικαιώνεται από την εξαιρετικά προσεγμένη έκδοση των μύθων που υπογράφει. Το γεγονός ότι στο βιβλίο αυτό του εκδοτικού οίκου Ατλαντίς δεν αναφέρεται ο εικονογράφος είναι αποκαλυπτικό για την υποτίμηση του εικαστικού έργου την οποία αντιμετώπισαν οι εικονογράφοι στην Ελλάδα μια εποχή –αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

Η πρωτοπόρος Θεία Λένα
Η πορεία μιας ζωής αφιερωμένης στο παιδί, με γνώση, ταλέντο και αγάπη
Παιδαγωγός και συγγραφέας, ηθοποιός και σκηνοθέτις, παραγωγός στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση, η Αντιγόνη Μεταξά δικαίως τιμήθηκε για την πολύπλευρη προσφορά της από την Ακαδημία Αθηνών το 1965. Γεννημένη στην Αθήνα το 1905, προτού γίνει η δημοφιλής και αγαπητή σε μικρούς και μεγάλους «Θεία Λένα», σπούδασε παιδαγωγικά στο Παρίσι για το χατίρι του πατρός, του προοδευτικού κεφαλλονίτη καθηγητή Γεωργίου Μεταξά, ιδρυτή της Σχολής Μεταξά, της μετέπειτα Ελληνογαλλικής Σχολής Αθηνών. Με την επιστροφή της στην Αθήνα, άρχισε να φοιτά στη Δραματική Σχολή του Ελληνικού Ωδείου υπό τη διεύθυνση του Μανόλη Καλομοίρη, από όπου έμελλε να αποφοιτήσει αριστούχος, με «χρυσούν αριστείον». Το 1922, μαθήτρια ακόμη, παίζοντας Στέλλα Βιολάντη στο θεατράκι της σχολής, θα κέρδιζε τον θαυμασμό του Γρηγορίου Ξενόπουλου, που θα τον εξέφραζε στο χαρτί ως εξής: «Αυτός είναι ο νέος αστήρ, ο γλυκολάμπων τώρα εις τον ορίζοντα». Και πράγματι μετά την αποφοίτησή της πρωταγωνίστησε στο βραχύβιο Θέατρο Τέχνης του Σπύρου Μελά –και παντρεύτηκε τον συμφοιτητή της στο Ωδείο Κώστα Κροντηρά, τον διά βίου έκτοτε σύντροφό της· μαζί του μοιράστηκε, εκτός από τη ζωή, και τις καλλιτεχνικές της ανησυχίες. Η Μεταξά, που δεν άλλαξε το επίθετό της μετά τον γάμο, γεγονός αξιοσημείωτο για τα ήθη της ανδροκρατούμενης κοινωνίας της εποχής, έπαψε να παίζει στο θέατρο το 1933, αφότου απέκτησε την κόρη της, Λήδα. Λίγα χρόνια νωρίτερα ωστόσο είχε ταξιδέψει με τον θίασο του Αιμίλιου Βεάκη ως το πολύ μακρινό την εποχή του Μεσοπολέμου Χαρτούμ, σε μια επεισοδιακή περιοδεία.

Από το 1934, η Αντιγόνη Μεταξά συνδυάζει τις παιδαγωγικές σπουδές της με την πολύτιμη θεατρική της εμπειρία. Δημιουργεί το Θέατρο του Παιδιού, τον πρώτο ελληνικό παιδικό θίασο που λειτουργεί συστηματικά και ανελλιπώς ως την επιβολή της γερμανικής κατοχής το 1941. Από την επόμενη χρονιά αναλαμβάνει τη διεύθυνση της καθημερινής «Ωρας του παιδιού» στον Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών του ΕΙΡ, όπου εργαζόταν από τη χρονιά που άρχισε να εκπέμπει, το 1938. Και σε μια εποχή ζοφερή οι μικροί ακροατές θα έχουν την ευκαιρία να απομακρυνθούν, έστω για λίγο, από τη θλιβερή πραγματικότητα και να επιστρέψουν στην παιδική τους ηλικία με τα παραμύθια, τη μουσική και τα τραγούδια, τη διασκεδαστική μάθηση που τους προσέφερε η Αντιγόνη-«Θεία Λένα». Η Μεταξά στα 32 ραδιοφωνικά της χρόνια (στο ΕΙΡ ως το 1966 και έπειτα στην ΥΕΝΕΔ) θα κάνει 4.500 εκπομπές για τα παιδιά κάθε ηλικίας και δεν θα πάψει να επινοεί και να υλοποιεί καινούργιες ιδέες: μαθήματα ζωγραφικής με τον Σπύρο Βασιλείου (τον Μπαρμπα-Σπύρο, όπως αποκαλούσαν τον σπουδαίο ζωγράφο και σκηνογράφο, του οποίου το σπίτι κάτω από την Ακρόπολη σήμερα έχει μετατραπεί από την οικογένειά του σε μουσείο με τα έργα του), πανελλήνιο διαγωνισμό παραμυθιού, αποκριάτικες γιορτές –και ο ραδιοθάλαμος του Ζαππείου μεταμορφωνόταν σε χώρα των θαυμάτων για τα παιδιά που φιλοξενούσε αλλά και για όλους τους μικρούς ακροατές που γίνονταν κοινωνοί της χαράς. Η ατμόσφαιρα αυτή των θρυλικών της εκπομπών –όπως ήταν, π.χ., το «Καλημέρα παιδάκια» που κάθε πρωί λίγο πριν από τις 9 καθήλωνε τα παιδάκια στους δέκτες τους –από το 1967 μεταφέρθηκε και στην τηλεόραση. Η Μεταξά δημιούργησε στην ΥΕΝΕΔ το πρώτο τηλεοπτικό παιδικό πρόγραμμα με τον τίτλο «Συντροφιά με τη Θεία Λένα». Και με τον τρόπο αυτόν εισήγαγε στην καθημερινότητα του παιδιού το παραμύθι και τη μάθηση ως παιχνίδι.

Οι πρωτιές την Αντιγόνης Μεταξά δεν σταματούν όμως εδώ. Πρώτη εκείνη ηχογράφησε συστηματικά 18 δίσκους με παραμύθια και τραγούδια, μέσα στους οποίους υπήρχαν τα κείμενα και οι στίχοι. Ακόμη συνέγραψε την πρώτη Εγκυκλοπαίδεια του Παιδιού και, μαζί με τον σύζυγό της Κώστα Κροντηρά, την πρώτη Εγκυκλοπαίδεια της Ελληνικής Μυθολογίας. Στο πλούσιο συγγραφικό έργο της, με τα 50 και πλέον βιβλία, έρχονται να προστεθούν τα περισσότερα από 200 βιβλία που επιμελήθηκε, σε συνεργασία με διάφορους εκδοτικούς οίκους (Πεχλιβανίδης, Φυτράκης, Δωρικός κ.ά.) και κυρίως για λογαριασμό των εκδόσεων «Αλικιώτης», ο οποίος ιδρύθηκε στην Αθήνα την περίοδο του Μεσοπολέμου και λειτούργησε ως τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Οι δημοφιλέστερες εκδόσεις που πραγματοποίησε ο οίκος «Αλικιώτης» ήταν για παιδιά, κάτι μάλλον διόλου άσχετο με το γεγονός ότι από το 1947 τη διεύθυνση των παιδικών σειρών είχε αναλάβει η Μεταξά, επιλέγοντας και προτείνοντας προς έκδοση βιβλία ελληνικά, ενώ ταυτόχρονα φρόντισε να φέρει σε επαφή το νεανικό αναγνωστικό κοινό με σπουδαία έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας (Μόμπι Ντικ, Οι τρεις σωματοφύλακες, Το νησί των θησαυρών κ.ά.). Συσπείρωσε γύρω της μια ομάδα συγγραφέων που έχουν βάλει το λιθαράκι τους στην ιστορία των ελληνικών γραμμάτων (Αλκη Γουλιμή, Γιάννης Μηλιάδης, Τάκης Λάππας, Γεωργία Ταρσούλη κ.ά.) και εκτός από τον σταθερό της συνεργάτη Σπύρο Βασιλείου, συνεργάστηκε και με άλλους αναγνωρισμένους ζωγράφους (Κ. Καρυωτάκης, Κ. Μαλάμος, Π. Βαλασάκης, Π. Βυζάντιος κ.ά.) για την εικονογράφηση των βιβλίων. Ως ακάματη επιμελήτρια εκδόσεων, δημιούργησε τρεις σειρές: «Τα βιβλία της Θείας Λένας», όπου στεγάζονταν τα δικά της βιβλία, «Το βιβλίο του παιδιού» (για παιδιά σχολικής ηλικίας) και «Βιβλία για μεγάλα παιδιά» (για εφήβους).

Και αν το 2015 κλείνουν 100 χρόνια από τη γέννηση της Αντιγόνης Μεταξά, το έργο της παραμένει επίκαιρο όπως καθετί στο οποίο αξίζει ο χαρακτηρισμός «τέχνη». Για την πολυσχιδή δραστηριότητά της ως και την τελευταία ημέρα της ζωής της, το 1971, «δεν απομένει παρά το δέος κι ο σεβασμός», όπως έγραψε ο Μάριος Πλωρίτης. «Για τον τεράστιο μόχθο της, που πύργωσε αμέτρητους τόμους, αμέτρητες εκπομπές, στηριγμένες στη γνώση, το ταλέντο και την αγάπη». Με γνώση, ταλέντο και αγάπη, η Θεία Λένα ανέδειξε την ψυχαγωγία των παιδιών σε υψηλής αξίας παιδαγωγικό ζητούμενο.