Αιγαίο ιστορικό και αγαπημένο

Μπορεί το καταγάλανο Αιγαίο μας συνοδευόμενο από την πλούσια ιστορία και ομορφιά του να «χωρέσει» μέσα σε μία αίθουσα; Οπως φαίνεται, μπορεί! Ο λόγος για την εντυπωσιακή έκθεση «Αιγαίον: Η γέννηση ενός αρχιπελάγους», η οποία πραγματοποιείται στο Ιδρυμα Ευγενίδου σε συνεργασία με το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου, τα πανεπιστήμια Αιγαίου, Κρήτης και Θεσσαλονίκης και την εταιρεία Tetragon και υπόσχεται να ταξιδέψει τους επισκέπτες στην εξέλιξη εκατομμυρίων ετών του οικείου μας πελάγους.

Μέσα από σπάνια εκθέματα, πλούσιο φωτογραφικό υλικό και οπτικοακουστικές αναπαραστάσεις γύρω από την πορεία της «σμίλευσης» του Αιγαίου, η έκθεση μοιράζεται σε τρεις κύριες ενότητες: στην αναδρομή στη γεωλογική ιστορία της περιοχής, στην έντονη γεωδυναμική δραστηριότητα που «γέννησε» το ιστορικό αρχιπέλαγος και το ιδιαίτερο ανάγλυφό του και στην εντυπωσιακή εξέλιξη της μοναδικής βιοποικιλότητάς του.

Ο δρ Νικόλαος Ζούρος

«Η έκθεση έχει στόχο να παρουσιάσει στο ευρύ κοινό, και ιδιαίτερα στους νέους, με ολοκληρωμένο και ελκυστικό τρόπο, την ιστορία της δημιουργίας του Αιγαίου Πελάγους, αξιοποιώντας και προβάλλοντας εντυπωσιακά γεωλογικά τεκμήρια αλλά και την ομορφιά των τοπίων και των ακτών του»

λέει στο «Βήμα» ο καθηγητής του Τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και διευθυντής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου, δρ Νικόλαος Ζούρος. «Η αξία των γεωλογικών σχηματισμών, των πετρωμάτων και των απολιθωμάτων που εντοπίζονται διάσπαρτα στα μεγάλα και μικρά νησιά του αρχιπελάγους βρίσκεται στο γεγονός ότι αποτελούν τα πολύτιμα τεκμήρια της γεωιστορικής του εξέλιξης. Τα τεκμήρια αυτά προσεγγίζονται με στόχο ο επισκέπτης να γνωρίσει και να κατανοήσει τις διεργασίες που σμίλεψαν τα αιγαιοπελαγίτικα νησιά σε συνάρτηση με τον χρόνο και διαμόρφωσαν το υπόβαθρο για την ανάπτυξη της ποικιλίας των σύγχρονων φυσικών οικοσυστημάτων, να αντιληφθεί τη συνεχή αλληλεπίδραση της γεωλογικής εξέλιξης με τα πολιτιστικά τοπία που συγκροτούν το λίκνο πολιτισμών από την προϊστορία ως τις μέρες μας, αλλά και να γεμίσει επίσης τις αισθήσεις του με εικόνες από τα νησιά και τη ζωή του αρχιπελάγους».

Σύμφωνα με τον δρα Ζούρο, η ιστορία του Αιγαίου ξεκίνησε πριν από περίπου 60 εκατομμύρια χρόνια, όταν με το τέλος της περιόδου της ιστορίας της Γης που είναι γνωστή ως «Μεσοζωικός αιώνας» παρατηρήθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο μια ριζική μεταβολή των γεωλογικών και περιβαλλοντικών συνθηκών που επικρατούσαν στη Γη. «Η μεταβολή αυτή είχε ως αποτέλεσμα την οριστική καταστροφή του ωκεανού της Τηθύος, την ανάδυση των γεωλογικών σχηματισμών, τη δημιουργία των μεγάλων οροσειρών των Αλπεων και των Ιμαλαΐων και την τελευταία μεγάλη εξαφάνιση ειδών, με πιο χαρακτηριστική την εξαφάνιση των δεινοσαύρων» μας αναφέρει ο ειδικός.

«Στον ελληνικό χώρο, η έντονη συμπίεση των πετρωμάτων του γήινου φλοιού οδήγησε στην ανάδυση της περιοχής και στη δημιουργία μιας εκτεταμένης ενιαίας ξηράς, που ονομάστηκε «Αιγηίδα». Πριν από 30 εκατομμύρια χρόνια έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα εμφανίστηκε στην περιοχή της Θράκης και της Σαμοθράκης, ενώ πριν από 25-16 εκατομμύρια χρόνια η ηφαιστειακή δραστηριότητα «μετανάστευσε» στην περιοχή του Βορειοανατολικού Αιγαίου με τη δημιουργία πολλών ηφαιστείων στην περιοχή της Λέσβου και της Λήμνου. Οι μεγάλες ηφαιστειακές εκρήξεις προκάλεσαν την έξοδο τεράστιων ποσοτήτων ηφαιστειακής στάχτης στην ατμόσφαιρα και στη συνέχεια, επιστρέφοντας στην επιφάνεια της Γης, σκέπασαν τα πυκνά υποτροπικά δάση της Αιγηίδας και δημιούργησαν ένα μοναδικό φυσικό μνημείο, το Απολιθωμένο Δάσος της Λέσβου».

«Πριν από περίπου 15 εκατομμύρια χρόνια οι έντονες γεωλογικές διεργασίες οδήγησαν στον σταδιακό κατακερματισμό και στην επακόλουθη καταβύθιση μεγάλων τμημάτων της Αιγηίδας, η οποία σε συνδυασμό με την άνοδο της στάθμης της θάλασσας οδήγησε σταδιακά στον σχηματισμό των νησιών» συνεχίζει ο δρ Ζούρος. «Η ηφαιστειακή δραστηριότητα «μετανάστευσε» νοτιότερα, και πριν από περίπου 3 εκατομμύρια χρόνια σχημάτισε το ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου, το οποίο αποτελείται από τη σειρά των ενεργών ηφαιστείων της Νισύρου, της Σαντορίνης, της Μήλου, των Μεθάνων και του Σουσακίου. Η δράση των ηφαιστείων συνδέεται με την παρουσία μεταλλευμάτων και πετρωμάτων που αξιοποιήθηκαν από τον άνθρωπο».

Ο κατακερματισμός της Αιγηίδας, όπως ήταν φυσικό, είχε καθοριστική επίδραση στα οικοσυστήματα. Τα δεδομένα άλλαξαν, με αποτέλεσμα μεγάλα και επιβλητικά είδη να μετατραπούν σε… νάνους προκειμένου να καταφέρουν να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες.

«Μια από τις σημαντικές επιπτώσεις ήταν ότι οι πληθυσμοί μεγάλων σπονδυλωτών που ζούσαν στην περιοχή της Αιγηίδας απομονώθηκαν σε μικρούς γεωγραφικούς χώρους με περιορισμένη τροφή και αναγκάστηκαν να μειώσουν το μέγεθός τους ώστε να προσαρμοστούν καλύτερα στις νέες συνθήκες. Ετσι δημιουργήθηκαν οι νάνοι ελέφαντες της Τήλου, οι νάνοι ιπποπόταμοι της Κρήτης που βρίσκουμε ως απολιθώματα, καθώς και άλλες μορφές μικρόσωμων θηλαστικών που επιβιώνουν ως τις μέρες μας, όπως τα αλογάκια της Σκύρου» μας εξηγεί ο δρ Ζούρος.

Στο ισόγειο της έκθεσης του Ευγενιδείου μπορεί κανείς να θαυμάσει έναν εντυπωσιακό απολιθωμένο κορμό δέντρου. «Πρόκειται για έναν μεγάλο απολιθωμένο κορμό κωνοφόρου δέντρου, ο οποίος υποδέχεται τους επισκέπτες και συμβολίζει ένα από τα πιο δραματικά επεισόδια της γεωιστορικής εξέλιξης του Αιγαίου, που είχε ως αποτέλεσμα την εξαιρετική διατήρηση ενός από τα πιο πλήρη αρχεία της χλωρίδας και της πανίδας ηλικίας 20 εκατομμυρίων ετών, ενδεικτικό και των κλιματικών αλλαγών που έλαβαν χώρα στην περιοχή του Αιγαίου».

«Ενας διαφορετικός τρόπος προσέγγισης μας επιτρέπει να συλλογιστούμε ότι το απολίθωμα αυτό δημιουργήθηκε στην περιοχή με τη μεγαλύτερη και εντονότερη ηφαιστειακή δραστηριότητα που γνώρισε ο ελληνικός χώρος κατά το παρελθόν, εκεί όπου ο μύθος τοποθετεί το εργαστήριο του Ηφαίστου. Σε μια στιγμή παροξυσμού τα ηφαίστεια του Βορείου Αιγαίου στέρησαν από το περήφανο αυτό δέντρο τη ζωή, χαρίζοντάς του την αθανασία» μας περιγράφει ο δρ Ζούρος.

Σύμφωνα με τον έλληνα επιστήμονα, το Αιγαίο μεταβάλλεται διαρκώς. «Αυτό άλλωστε μαρτυρεί και η ετυμολογία του ονόματός του. Οι γεωλογικές διεργασίες που διαμόρφωσαν το ελληνικό αρχιπέλαγος παραμένουν και σήμερα ενεργές. Καθώς η αφρικανική λιθοσφαιρική πλάκα κινείται προς τα βόρεια και υποβυθίζεται κάτω από την περιοχή του Αιγαίου, και από τα ανατολικά το μεγάλο ρήγμα της Ανατολίας σπρώχνει με την κίνησή του ένα μεγάλο τμήμα της περιοχής προς τα δυτικά, οι παραμορφώσεις του φλοιού μεταβάλλουν συνεχώς το ανάγλυφο. Οι μεγάλοι σεισμοί καταβυθίζουν ή ανυψώνουν ακτογραμμές, όπως στη Δυτική Κρήτη ή στη νότια ακτή της Αμοργού, οι ηφαιστειακές εκρήξεις δημιουργούν νέα πετρώματα και μεγαλώνουν τα ηφαιστειογενή νησιά, όπως η Νέα Καμμένη στη Θήρα. Η διάβρωση των πετρωμάτων τέλος σμιλεύει στα νησιά ορισμένα από τα εντυπωσιακότερα τοπία της Μεσογείου».