Πολύ προτού τους κάνει μόδα ο ευειδής Τζόνι Ντεπ, μαθαίναμε ιστορίες τους από άλλες πηγές, όπως από τον διαχρονικά αγαπημένο συγγραφέα των παιδιών, τον Ιούλιο Βερν. Στους «Πειρατές του Αιγαίου», για παράδειγμα, ο Νικόλας Στάρκος, μανιάτης πειρατής από το Οίτυλο, συμμετέχει στην καταστροφή της Χίου ως υπεργολάβος των Τούρκων στην αρπαγή ελλήνων σκλάβων ντροπιάζοντας την οικογένειά του. Ο Νικόλας Στάρκος είναι προϊόν της ζωηρής φαντασίας του Βερν, η δράση των πειρατών στο Αιγαίο πάλι όχι. «Η πειρατεία ήταν ενδημική στη Μεσόγειο», όπως έχει γράψει πολύ εύστοχα η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ. «Υπάρχει από την πρώτη στιγμή που άνθρωποι άρχισαν το θαλάσσιο εμπόριο» σχολιάζει ο Νίκος Μπελαβίλας, αναπληρωτής καθηγητής στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο, όπου διδάσκει Πολεοδομία και Ιστορία της Πόλης. Η αφορμή για τη συζήτησή μας είναι η συμμετοχή του στο επερχόμενο συνέδριο «Κουρσάροι και πειρατές στην Ανατολική Μεσόγειο 15ος -19ος αιώνας» του Ιδρύματος «Σύλβια Ιωάννου» που θα πραγματοποιηθεί στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Χωρίς ιερό και όσιο
Η διαχωριστική γραμμή ανάμεσά τους δεν ήταν πάντοτε ξεκάθαρη. Αλλωστε ενίοτε οι ρόλοι εναλλάσσονταν: οι πειρατές γίνονταν κουρσάροι, οι κουρσάροι πειρατές, ορισμένοι ήταν και τα δύο ταυτόχρονα, ανάλογα με τις αλλαγές των ισορροπιών στη θάλασσα της Μεσογείου. Αν θέλουμε να είμαστε πολύ ακριβείς, ας πούμε ότι
«οι πειρατές ήταν άτομα που δρούσαν χωρίς άδεια, ανεξάρτητα από τις οργανωμένες κοινωνίες. Οι κουρσάροι από την άλλη ήταν «partners», εξουσιοδοτημένοι από μια Αρχή, για παράδειγμα από έναν τοπικό φεουδάρχη ή έναν ηγεμόνα, να κάνουν «κούρσο» (όρος που αφορά την ίδια την πράξη της υφαρπαγής αλλά κυρίως τη συνεπαγόμενη λεία) και να εξολοθρεύουν κυρίως για θρησκευτικούς λόγους, αποδίδοντας ωστόσο ποσοστό της λείας στον ηγεμόνα». Φανταστείτε τους χριστιανούς Ιωαννίτες Ιππότες της Ρόδου, το πολυεθνικό τάγμα που εγκαθίσταται ύστερα από πολλές περιπέτειες στη Μάλτα και γίνεται σταδιακά η πιο ισχυρή δύναμη στην πειρατεία ως τα τέλη του 18ου αιώνα. Είναι οι περίφημοι μαλτέζοι κουρσάροι και είναι εντεταλμένοι από τον Πάπα να επιτίθενται σε μουσουλμάνους. Οι Οθωμανοί είχαν βεβαίως τους δικούς τους κουρσάρους εναντίον των χριστιανικών πλοίων. Χτυπούσαν όμως ενίοτε και μουσουλμανικά καράβια, ενώ αντιστοίχως οι Μαλτέζοι χτυπούσαν έλληνες καθολικούς και ορθοδόξους που ήταν οθωμανοί υπήκοοι. Με δυο λόγια: οι κουρσάροι δεν είχαν ιερό και όσιο. «Δεν υπήρχε η ηθική της εποχής μας. Μπορεί κάποιος να γινόταν πειρατής στο όνομα του Ισλάμ ή του χριστιανισμού αλλά μην ξεχνάτε ότι έβγαινε στο «επάγγελμα» λεηλατώντας. Αν είχε ανάγκη, δεν θα δίσταζε να εισβάλει για να κλέψει ένα ομόθρησκο χωριό αν δεν έβρισκε ένα αλλόθρησκο που θα νομιμοποιούσε την πράξη του» εξηγεί ο κ. Μπελαβίλας. Με όλη τη στεβλή ηθική τους οι πειρατές και οι κουρσάροι στην ουσία «ασκούσαν μια μορφή αντιεμπορίου που ήταν τόσο δυναμική ώστε ουσιαστικά παρήγε εμπορικές δομές. Γιατί ένα πλοίο που πηγαινοέρχεται φτιάχνει ρότες και παζάρια». Και ενίοτε ανοίγει τον δρόμο για την «κορυφή», όπως συνέβη στην περίπτωση του φοβερού και τρομερού πειρατή, του θρυλικού Μπαρμπαρόσα.
Οffshore στην Μπαρμπαριά
Ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, που ο θρύλος τον θέλει εξωμότη Ελληνα από τη Λέσβο, όργωσε τις θάλασσες ως πειρατής και κατέκτησε τα εδάφη της Μπαρμπαριάς (στη σημερινή περιοχή του Μαγκρέμπ, με ισχυρότερο κέντρο της το Αλγέρι), όπου ελλιμένισε τα πλοία του με ασφάλεια συστήνοντας έτσι την πρώτη… offshore, όπως θα λέγαμε σήμερα. Είχε αποκτήσει εξάλλου τον τεράστιο στόλο του με πολύ κόπο και εκτενή «ρεσάλτα» (επιθέσεις σε πλοία). Ερήμωσε νησιά, πούλησε κορίτσια και αγόρια για σκλάβους, άρπαξε σοδειές και ζώα, έκλεψε χαβιάρι και κρασί από τα εμπορικά πλοία εκτοξεύοντας τις τιμές των αγαθών αυτών στο «χρηματιστήριο» της εποχής προτού περάσει στις αρχές του 16ου αιώνα στην υπηρεσία του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς ως αρχιναύαρχος του οθωμανικού στόλου. «Είναι πολύ συνηθισμένη διαδικασία πειρατές να μετατρέπονται σε ανώτατους αξιωματούχους κρατών τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή. Οπως ακριβώς ο Μιαούλης ήταν κάτι σαν πειρατής ή λαθρέμπορος στα νιάτα του και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης έγινε αρχιναύαρχος του ελληνικού στόλου και ήρωας του ’21» εξηγεί ο κ. Μπελαβίλας.
Ποιος ήταν όμως ο Μπαρμπαρόσα των Ελλήνων, οι οποίοι μπαίνουν στο παιχνίδι της πειρατείας γύρω στον 17ο αιώνα, αφότου δηλαδή έχει καταληφθεί πλήρως το Αιγαίο από μουσουλμάνους; «Θα μπορούσαμε να πούμε, ο Λάμπρος Κατσώνης. Ή ο πειρατής Ιωάννης Καψής, ο οποίος το 1677 ανακήρυξε τον εαυτό του βασιλιά στη Μήλο, το μόνιμο αγκυροβόλι των κουρσάρικων τον χειμώνα, δεδομένου ότι το νησί βρισκόταν εκτός ελέγχου των Οθωμανών για πολλές περιόδους».
Μεγάλοι και μικροί στον κούρσο
Να μην ξεχνάμε και τους μανιάτες Μαυρομιχαλαίους, οι οποίοι είχαν άδεια κούρσου από την επαναστατική κυβέρνηση εναντίον των οθωμανικών πλοίων αλλά έκαναν πειρατεία και σε φιλικά προσκείμενα δυτικοευρωπαϊκά πλοία. Ο φόνος του Καποδίστρια δεν είναι άσχετος με την υψηλή ποινή που τους επέβαλε για αυτή την παράνομη δράση τους.
«Οι τελευταίοι ληστοπειρατές λειτουργούν σε μια ζώνη καταφυγίων και σημείων ενέδρας που υπήρχε επί αιώνες στην περιοχή των Φούρνων της Ικαρίας και της Σάμου. Από τα πρακτικά των δικών που πραγματοποιήθηκαν στη Σάμο μετά την Ελληνική Επανάσταση και έχουν αποκαλυφθεί από έρευνες του επικεφαλής του Ιστορικού Αρχείου της Σάμου, Χρίστου Λάνδρου, φαίνεται ότι πρόκειται κυρίως για φτωχοδιάβολους. Για φιγούρες εξαθλιωμένων αγροτών και αλιέων, οι οποίοι βγαίνουν και κλέβουν μια βάρκα, ένα μικρό περαστικό πλοίο, ένα μοσχάρι, μια μικρή σοδειά. Αυτή τη μορφή είχε η διάχυση της πειρατείας προς το τέλος, ήδη από την εποχή των Ορλοφικών, όταν δηλαδή μπαίνουν τα ελληνικά νησιά στο παιχνίδι και οι Μανιάτες αρχίζουν τη συστηματική πειρατεία των ναυαγίων από στεριάς». Το τέλος της πειρατείας, όπως και της ληστείας εξάλλου, το φέρνει η συγκρότηση των κρατών.
«Περνάμε σε μια νεωτερική εποχή, όπου απαιτούνται οργάνωση, νόμοι και δομές. Το εμπόριο περνά από την προκαπιταλιστική φάση στην καπιταλιστική και έχει ανάγκη από εγγυήσεις και σταθερότητα».
Περιήγηση του ελληνικού χώρου
Επειδή η Ιστορία μπερδεύεται συχνά με τον μύθο, είτε λόγω της ανεπαρκούς αρχειακής έρευνας είτε εξαιτίας της έλλειψης σφαιρικότητας που διακρίνει πολλές μαρτυρίες, το Ιδρυμα «Σύλβια Ιωάννου» διοργανώνει για δεύτερη φορά ένα Επιστημονικό Συνέδριο Περιήγησης και Χαρτογράφησης του Ελληνικού Χώρου για να ρίξει φως στο πολύπλευρο αυτό φαινόμενο. Μέλη της διεθνούς ακαδημαϊκής κοινότητας θα αναπτύξουν νέες απόψεις που αφορούν την πειρατεία ή θα θέσουν υπό δοκιμασία εδραιωμένες. «Θα εξεταστούν και σύγχρονα φαινόμενα πειρατείας, όπως εντοπίζονται λόγου χάρη στη Σομαλία, καθώς και ο αντίκτυπός τους στη διαμόρφωση των εργασιακών συνθηκών για τους ναυτικούς, το έγκλημα της πειρατείας διαχρονικά υπό το πρίσμα του διεθνούς δικαίου και εν τέλει το πέρασμα της πειρατείας στη λογοτεχνία και η αποτύπωσή της σε νουβέλες και κόμικς» εξηγεί η διευθύντρια του Ιδρύματος, κυρία Αρτεμις Σκούταρη.
πότε & πού:
Το συνέδριο θα φιλοξενηθεί στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, στην Αθήνα, από 17 ως 19/10. Για περισσότερες πληροφορίες, μπορείτε να επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του συνεδρίου: https://www.sylviaioannou foundation.org/2nd-international-conference
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
