Εμμανουήλ Κριαράς: Ο επιστήμονας και ο άνθρωπος

Για πολλούς ο Εμμανουήλ Κριαράς είχε πεθάνει εδώ και πολλά χρόνια, αφού στη συνείδησή τους είχε καταστεί θρύλος. Κάποιος επώνυμος που τον συνάντησε σε μια κοινωνική εκδήλωση πριν από είκοσι χρόνια δεν έκρυψε την έκπληξή του και του είπε με δισταγμό: «Συγγνώμη, κύριε καθηγητά. Νόμιζα ότι είχατε πεθάνει». Τώρα που αναπαύεται στα ιερά χώματα της Κρήτης, στα Χανιά, στο θρυλικό Ακρωτήρι, στο κοιμητήριο Στερνών, δίπλα στον ομαδικό τάφο των εκτελεσθέντων από τους Γερμανούς Στεριανών, κοντά στους τάφους των Βενιζέλων, μπορούμε να δούμε με μεγαλύτερη νηφαλιότητα την προσφορά του στην επιστήμη και την πατρίδα. Οσοι είχαμε το σπάνιο προνόμιο να συνομιλούμε μαζί του, να τον βλέπουμε κατά καιρούς στις καθημερινές ανθρώπινες στιγμές του, είχαμε συνειδητοποιήσει ότι οι πραγματικά μεγάλοι είναι αξιοθαύμαστοι στην απλότητά τους, στην παντελή απουσία κάθε έπαρσης. Γενναίος και δυνατός περίμενε τον θάνατο με αταραξία ψυχής και γαλήνη συνειδήσεως. Πριν από δέκα χρόνια μού τηλεφώνησε αργά το βράδυ για να μου πει: «Εχω να σου ανακοινώσω ένα πολύ ευχάριστο νέο». Η συνέχεια με άφησε κυριολεκτικά άναυδο: «Ο Δήμος Χανίων, του οποίου είμαι επίτιμος δημότης, μου παραχώρησε τάφο στο Ακρωτήρι!».

Πνεύμα καθολικό με ασυνήθιστη ευρυμάθεια και σοφία, πραγματικά χαλκέντερος, καλλιέργησε μια σειρά γνωστικών αντικειμένων και άνοιξε νέους ερευνητικούς δρόμους. Η ψηφιοποίηση των Απάντων του, υπό την επιστημονική επίβλεψη του καθηγητή Ι.Ν. Καζάζη, στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα αναδεικνύει το απίστευτο σε ποιότητα και ποσότητα έργο του.

Ως πρωτοπόρος βυζαντινολόγος αναγνωρίστηκε διεθνώς από πολύ νεαρή ηλικία. Η διδακτορική του διατριβή Μελετήματα περί τας πηγάς του Ερωτοκρίτου (1938) αποτελεί υπόδειγμα φιλολογικής έρευνας. Η ίδια εμβρίθεια διακρίνει τις αξεπέραστες εκδόσεις: Τα θεατρικά του Πέτρου Κατσαΐτη (1950), Βυζαντινά Ιπποτικά Μυθιστορήματα (1955), την Πανώρια του Γεωργίου Χορτάτση (αναθεωρημένη έκδοση με επιμέλεια Κομνηνής Δ. Πηδώνια, 2007) και το Ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης (2012). Αξίζει να ξαναδιαβαστεί η σπουδαία μελέτη του Οι τρεις Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας και τα Αρχαία Γράμματα (1955).

Ως διαπρεπής νεοελληνιστής παρουσίασε υποδειγματικά τον βίο και το έργο του Διονυσίου Σολωμού (2η έκδ. 1969). Ανεπανάληπτη είναι η ογκώδης μονογραφία του για τον Ψυχάρη, οι μελέτες του για τον Παλαμά και πλήθος άλλων λογοτεχνών τους οποίους γνώρισε προσωπικά. Πρόσφατα (2007) έδειξε τη «μαγεία» της λέξης στον Καζαντζάκη (μαρτύρια επιστολών).

Ως εισηγητής της συγκριτικής γραμματολογίας στην Ελλάδα τιμήθηκε πολλαπλώς στη χώρα μας και στο εξωτερικό.

Ως κορυφαίος δημοτικιστής, δίπλα στον Ψυχάρη και τον Τριανταφυλλίδη, πρόσφερε με νηφάλιο λόγο ανεκτίμητες υπηρεσίες για την καθιέρωση της δημοτικής. Για την ποιοτική της βελτίωση αγωνίστηκε ως το τέλος της ζωής του με νεανικό ζήλο. Δεκαεπτάχρονος μαθητής υποδέχτηκε στα Χανιά τον Ψυχάρη. Ο Κριαράς ήταν πρόεδρος της εικοσαμελούς Επιτροπής που ανέλαβε και έφερε σε πέρας το δύσκολο έργο της μεταγραφής των δικαστικών κωδίκων και πρόεδρος της Επιτροπής που εισηγήθηκε το είδος του μονοτονικού που επρόκειτο να εφαρμοστεί. Με μια σειρά βιβλίων του, όπως Πρόσωπα και θέματα από την ιστορία του δημοτικισμού (1986), έγραψε την καλύτερη ιστορία του δημοτικισμού, χωρίς να παρασυρθεί σε υποκειμενικές κρίσεις, καθώς υπήρξε ένας από τους τρεις πρωτεργάτες του. Τα αυτοβιογραφικά του βιβλία Πραγματώσεις και όνειρα: Σταθμοί μιας πορείας (2001) και Μακράς ζωής αγωνίσματα (2009) διαφωτίζουν λιγότερο τη ζωή και το έργο του και περισσότερο την ιστορία του δημοτικισμού και την πνευματική ζωή της εποχής του. Τα πεντάλεπτά μου στην ΕΡΤ και άλλα γλωσσικά (1988) άφησαν εποχή. Η Θητεία στη γλώσσα (1998) είναι πραγματικός θησαυρός. Τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του επανήλθε με εντυπωσιακά νέα στοιχεία στον αγαπημένο του Ελευθέριο Βενιζέλο, προσπαθώντας να ερμηνεύσει τη στάση του απέναντι στη δημοτική γλώσσα.

Ως ρηξικέλευθος λεξικογράφος επανασχεδίασε το λεξικογραφικό τοπίο και θα τελεί μόνιμο σημείο αναφοράς για τη μεσαιωνική και νεοελληνική λεξικογραφία. Το αποκορύφωμα του ένθεου ζήλου του για την ελληνική γλώσσα στη διαχρονική της διάσταση και στη συγχρονική της ιδιαιτερότητα είναι αναμφισβήτητα το Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας, 1100-1669 σε 14 πυκνογραμμένους και ογκώδεις τόμους (Θεσσαλονίκη 1969-1997), οι οποίοι περιλαμβάνουν τα λήμματα από το α- ως την παραθήκη. Καινοτόμες είναι και οι ορθογραφικές απλοποιήσεις που εισήγαγε, η ευρύτερη αποδοχή των οποίων δικαιώνει πλήρως τις επιλογές του. Μια από τις σημαντικότερες συμβολές του Λεξικού είναι ότι οδήγησε σε αρτιότερη έκδοση δεκάδων μεσαιωνικών κειμένων. Πριν από λίγες εβδομάδες πρόλαβε και είδε έτοιμο τον 19ο τόμο συνταγμένο από ομάδα συνεργατών υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Ι.Ν. Καζάζη. Η χρησιμότατη δίτομη Επιτομή των πρώτων 14 τόμων είναι διαθέσιμη στο Διαδίκτυο. Το Λεξικό της σύγχρονης ελληνικής δημοτικής γλώσσας, γραπτής και προφορικής (1995) άνοιξε τον δρόμο της σύγχρονης νεοελληνικής λεξικογραφίας.

Η αλληλογραφία ως λογοτεχνικό είδος καλλιεργήθηκε συστηματικά από τον ίδιο. Δέχτηκε χιλιάδες επιστολές από κορυφαίες πνευματικές φυσιογνωμίες, από την Ελλάδα και το εξωτερικό, τις οποίες παρουσίασε σε αυτοτελείς τόμους, όπως και τις δικές του επιστολές.

Οι φυλακές, οι εξορίες, οι αήθεις επιθέσεις που δέχτηκε δεν λύγισαν τον Εμμανουήλ Κριαρά. Κάποιος ζήτησε να οδηγηθεί στο εκτελεστικό απόσπασμα ως «προδότης» του Εθνους για την καθιέρωση του μονοτονικού. Απίστευτα γενναιόδωρος είχε πάντα να πει έναν καλό λόγο, ακόμα και γι’ αυτούς που υπονόμευσαν το έργο του. Οι αγώνες του τελικά δικαιώθηκαν. Τιμήθηκε εν ζωή όσο κανείς πνευματικός ταγός του νεότερου Ελληνισμού.

Αξιοθαύμαστος, αξιοσέβαστος και αξιαγάπητος, πρότυπο επιστημονικής ευσυνειδησίας, ενσυνείδητου πολίτη με ακέραιο δημοκρατικό ήθος και ασυνήθιστη παρρησία, ο Εμμανουήλ Κριαράς θα ζει μέσα από το αγέραστο επιστημονικό του έργο. Η μακροζωία του Εμμ. Κριαρά δεν οφειλόταν μόνο στα γονίδια: Εβρισκε νόημα στην πολυκύμαντη ζωή του με το να την ταυτίζει με την ανιδιοτελή κοινωνική προσφορά, ό,τι δηλαδή κάνουν οι ελάχιστοι πραγματικοί Διδάσκαλοι του Γένους.