Εγκλημα στην τραγωδία

Η Kλυταιμνήστρα, η Aντιγόνη, η Ηλέκτρα, η Μήδεια, η Αγαύη, ηρωίδες των τραγωδών μας Αισχύλου, Ευριπίδη και Σοφοκλή, κρίνονται συνειδητά ή ασυνείδητα από όλους τους θεατές, κάθε καλοκαίρι, καθώς παραστάσεις τους ανεβαίνουν στα πολυάριθμα ελληνικά φεστιβάλ. Γυναικείοι χαρακτήρες που με τις πράξεις τους προκαλούν την οργή, τη συγκίνηση ή τον απεριόριστο θαυμασμό μας. Βασίλισσες, ημίθεες, μάγισσες, που ενέπνευσαν δεκάδες μεταγενέστερων συγγραφέων, σε μια σειρά εκπληκτικής πρόσληψης έργων. Δυναμικά θηλυκά, των οποίων οι ενέργειες έγιναν πεδίο μελέτης της ψυχικής αβύσσου και που πάνω τους στηρίχθηκαν διάφορα σύνδρομα-πρότυπα της ψυχιατρικής επιστήμης. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο μάς απασχολούν σε μια συζήτηση με τον Ηλία Βλάχο, φιλόλογο και ψυχίατρο, διδάκτορα του Πανεπιστημίου Αθηνών και γραμματέα του κλάδου «Τέχνη και Ψυχιατρική» της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (ΕΨΕ).

Ξεκινάμε με την Κλυταιμνήστρα, η οποία ορίζει το τέλος της μητριαρχίας και την αρχή της πατριαρχίας. Επειδή ναι μεν δολοφόνησε τον άνδρα της Αγαμέμνονα, αποτυπώνοντας τη γυναικεία ισχύ, έρχεται όμως ο γιος της Ορέστης και, με την προτροπή της αδελφής του Ηλέκτρας, παίρνει εκδίκηση για τον νεκρό πατέρα, σκοτώνοντάς την. Εως την εποχή εκείνη, η μητροκτονία ήταν πράξη ανίερη και τιμωρητέα. O Ορέστης, όμως, συγχωρείται από τους θεούς και οι νομοθέτες της εποχής ευνοούν, με νέους θεσμούς, την έλευση της πατριαρχίας.

«Μεταίχμιο δύο εποχών», λέει ο κ. Βλάχος, «καθώς η Κλυταιμνήστρα, που θεωρείται φορέας της μητριαρχίας, δολοφόνησε εν ψυχρώ τον άνδρα της. Ηταν μια γυναίκα παθιασμένη, που υπερασπίστηκε τη θέση του φύλου της στην κοινωνία με ένα έγκλημα προμελετημένο, αφού έφτασε μέχρι τη δουλοπρέπεια απέναντι στον Αγαμέμνονα, προκειμένου να μην του κινήσει υποψίες. «Σαν στήνεις παγίδα στον εχθρό, πρέπει να σε περνά για φίλο» λέει σε κάποιον στίχο. Και εκείνος, ας μην ξεχνάμε, έλειψε δέκα χρόνια στην Τροία και, όταν επέστρεψε, και αφού είχε θυσιάσει την κόρη τους Ιφιγένεια, έφερε μαζί του και την ερωμένη του, Κασσάνδρα. Γι’ αυτό η Κλυταιμνήστρα δικαιολογήθηκε για τον φόνο στην κόρη της Ηλέκτρα, λέγοντας «εμένα σκότωσε την κόρη μου, χωρίς να ερωτηθώ».
Εχει ενδιαφέρον και η ετυμολογία του ονόματός της, που σημαίνει αναπόληση της δόξας και της φήμης. Η Κλυταιμνήστρα, ως τραγική ηρωίδα, υπερβαίνει την ηθική και εκδικείται ερωτικά, μεταφέροντας την αίσθηση της κάθαρσης στους θεατές και πληρώνοντας, βεβαίως, την ύβρη της με τη ζωή της. Πολλοί θα κατανοήσουν την εκδικητική της διάθεση».

Ας έρθουμε στην Ηλέκτρα και στην ηθική συμμετοχή της στον φόνο της μητέρας της. «Η Ηλέκτρα θεωρούσε ότι, ως άνδρας, ο πατέρας της είχε το δικαίωμα να σκοτώσει ακόμη και την αδελφή της» λέει ο κ. Βλάχος. «Το όνομά της δείχνει τη γυναίκα που λάμπει, που έλκει, αλλά που δεν πλαγιάζει με άνδρα. Εκφράζει την αγάπη για τον πατέρα, απαρνούμενη τον ερωτισμό της. Η στάση της οδήγησε τους ψυχαναλυτές και τον Φρόιντ να ορίσουν το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας: η κόρη προσκολλάται κατά την παιδική ηλικία στο πρόσωπο του πατέρα, βλέποντας τη μητέρα ως ανταγωνίστρια. Θεωρείται σύμπλεγμα αντίστοιχο του οιδιπόδειου, χωρίς να είναι τόσο έντονο».

Το έγκλημα, όμως, το διαπράττει ο Ορέστης. Τι συμβαίνει μαζί του; «Ο «φόνος» αυτός ορίζει την αποκοπή του γιου από τη μάνα, ώστε να ταυτιστεί με το ανδρικό πρότυπο, το οποίο στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ο Αγαμέμνων. Η αδελφή του τον ωθεί σε μια τραυματική ρήξη στη σχέση με τη μητέρα του, σε μια βίαιη ενηλικίωση. Και μετά, ο γιος μετανιώνει. Σε μια παράσταση βουτηγμένη στο αίμα, που είδα στη Γερμανία, ο Ορέστης ούρησε πάνω του, επί σκηνής, την ώρα του εγκλήματος, δείχνοντας τον φόβο και την αναστολή του».

Ασυμβίβαστη γυναίκα η Ηλέκτρα και θα τη συγκρίνουμε με την Αντιγόνη του Σοφοκλή, η οποία αντιτίθεται στην άρνηση του βασιλιά Κρέοντα να θάψει τον αδελφό της, Πολυνείκη. Μια πράξη ηρωισμού, της οποίας τις συνέπειες γνωρίζει εκ των προτέρων, αλλά τις αψηφά.

Ο κ. Βλάχος επισημαίνει ότι «για τον ηρωισμό τους, Ηλέκτρα και Αντιγόνη θεωρούνται πρόσωπα εξιδανικευμένα. Βεβαίως, είναι ένα ερώτημα κατά πόσον τα γυναικεία πρόσωπα στην τραγωδία εκφράζουν τη γυναικεία φύση ή είναι σύμβολα στάσεων ζωής. Ακόμη, είναι μεγάλο ερώτημα αν έχουν συμβεί έτσι τα γεγονότα, καθώς, ιστορικά, δεν έχουν καταγραφεί. Η Αντιγόνη, λοιπόν, βρίσκεται στη θέση του γονιού, του γένους –αυτό λέει το όνομά της -, νιώθει να αντικαθιστά τη μητέρα της και θυσιάζεται για έναν άνδρα, τον αδελφό της. Τα στοιχεία της πατριαρχίας είναι εμφανή».

Ποια ηρωίδα να αντιπαραθέσουμε στην Κλυταιμνήστρα; Ο Ηλίας Βλάχος αναφέρεται στην Αλκηστη του Ευριπίδη, η οποία ήταν σύζυγος του βασιλιά των Φερών Θεσσαλίας, Αδμητου. «Το όνομά της προέρχεται από τη λέξη «αλκή», που σημαίνει προστασία ή ισχυρή υπεράσπιση. Η Αλκηστις θυσιάζεται για να προστατεύσει τον Αδμητο, με τον όρο ότι, μετά τον θάνατό της, δεν θα δεχόταν άλλη γυναίκα στο παλάτι ως σύντροφό του. Στην πλοκή όμως της τραγωδίας, ο Ηρακλής κατεβαίνει στον κάτω κόσμο και την επαναφέρει στη ζωή. Η Αλκηστις φορά πέπλα και εμφανίζεται στο παλάτι. Ο Αδμητος δεν την αναγνωρίζει και τη δέχεται, παραβαίνοντας την υπόσχεσή του. Η Αλκηστις δεν παίρνει εκδίκηση. Δεν μιλά. Η σιωπή της, όμως, ηχεί σαν έκρηξη».

Η Μήδεια έχει μελετηθεί εξονυχιστικά, καθώς διαπράττει το μέγιστο των εγκλημάτων, το ανοσιούργημα της παιδοκτονίας, ορμώμενη από πάθος ερωτικό και εκδικητικό. Δεν αυτοτιμωρείται, όμως, σκοτώνοντας τα παιδιά της; «Η Μήδεια… «Μήδομαι» σημαίνει διανοούμαι, σχεδόν πάντα με κακή σημασία. Συχνότατα λέγεται για τον θεό, «μήδεται όλεθρον». Η Μήδεια σκοτώνει για να πληγώσει τον Ιάσονα. Περνά από μιαν έντονη αμφιθυμία, αλλά προβαίνει, τελικώς, στην πράξη. Και δεν πενθεί, ούτε εκφράζει ενοχή. Και διαφεύγει της όποιας τιμωρίας αλώβητη. Αποθεώνεται, αποχωρώντας με το άρμα του Ηλιου, που ήταν ο παππούς της. Ενώ ο Ιάσων, το τραγικό πρόσωπο της τραγωδίας, φαίνεται ταπεινωμένος, ανίσχυρος, και τιμωρείται για την ύβρη του να εκθέσει την αγαπημένη του και μάνα των παιδιών του. Στην τραγωδία αυτή βρίσκουμε και τον συμβολισμό της σύγχρονης οικογένειας, όπου τα παιδιά είναι θύματα, δεχόμενα έμμεσα βέλη από τους γονείς τους» εξηγεί ο καθηγητής.

Οι σύγχρονες «Μήδειες», όμως, δεν μπορεί να μην έχουν ενοχές… «Εκτός κι αν είναι σχιζοφρενείς ή έχουν ψυχοπαθητική αντικοινωνική προσωπικότητα. Ακρωτηριάζονται σκοτώνοντας τα παιδιά τους και υπάρχουν περιπτώσεις γυναικών που, στη συνέχεια, αυτοκτονούν. Στη Μήδεια βρίσκουμε και τον συμβολισμό της σύγχρονης οικογένειας, όπου τα παιδιά είναι θύματα, δεχόμενα έμμεσα βέλη από τους γονείς τους» σχολιάζει ο Ηλίας Βλάχος.

Η τραγωδία «Βάκχες» του Ευριπίδη είναι η νεότερη σωζόμενη τραγωδία και ασχολείται με την εισαγωγή της διονυσιακής λατρείας στον ελληνικό χώρο. Εχουν πολύ ενδιαφέρον όσα λέει ο κ. Βλάχος: «Το έργο προτείνει ολόκληρη θεωρία για τα ένστικτα «έρως-ζωή-θάνατος», πολύ προτού ο Φρόιντ διατυπώσει τη δική του. Η απώθηση του διονυσιακού στοιχείου τρελαίνει τις γυναίκες της Θήβας και οδηγεί τον υβριστή Πενθέα στον μαρτυρικό θάνατό του. Η μητέρα του, Αγαύη, τον διαμελίζει ζωντανό, μαζί με τις αδελφές της, και τον κατασπαράζει». Βλέπουμε, δηλαδή, ότι η παραμέληση και η περιφρόνηση του ερωτικού ενστίκτου οδηγούν στον θάνατο. Και επισημαίνει: «Ψυχαναλυτικά, το ερωτικό ένστικτο εκφράζει τη ζωή και τη διάθεση για συνένωση των πραγμάτων, και το ένστικτο του θανάτου –αυτό που περιέγραφε ο Φρόιντ ως θάνατο –είναι η διάθεση της καταστροφής και της αποδόμησης. Συνδυάζοντας τις «Βάκχες» με τη «Μήδεια», που είναι έργα του ίδιου τραγωδού, εγείρονται ερωτήματα για την εικόνα που είχε ο Ευριπίδης για τη γυναίκα-μητέρα, ο οποίος Ευριπίδης, παρεμπιπτόντως, θεωρείται και ο πρώτος ψυχολόγος! Και, εν τέλει, αποτελεί ένα τεράστιας σημασίας θέμα το ότι όλα αυτά τα έργα είναι γραμμένα από άνδρες».

Μπορεί να έχουν υπάρξει φορές κατά τις οποίες εκδικητικές πράξεις πυροδοτούν δικούς μας μηχανισμούς που δικαιολογούν τους θύτες· κυρίως, όταν απονέμουν κοινωνική δικαιοσύνη και, επομένως, εμπεριέχουν την εξιλέωση. Στο πεδίο του έρωτα, όμως, η κρίση του κοινωνικού συνόλου διαφοροποιείται, καθώς τα κίνητρα του θύτη είναι προσωπικά και απολύτως υποκειμενικά. Και ερωτικά εγκλήματα, προμελετημένα, με δράστη ή παρασκηνιακό συνένοχο μια γυναίκα, βρίσκουμε καταγεγραμμένα και στη σύγχρονη ζωή. Γυναίκες-θύτες ή άλλες, που έχουν προτρέψει –συνήθως τον εραστή ως μυϊκά δυνατότερο ή με ασθενέστερη ενοχική προδιάθεση –στην εξόντωση οποιουδήποτε τρίτου παρεισφρέει στο πάθος τους. Να είναι περισσότερο γυναικείο χαρακτηριστικό, λοιπόν, η ερωτική εκδίκηση;

«Σπανίζουν αυτές οι περιπτώσεις» λέει ο Ηλίας Βλάχος. «Ούτε καν ο θυμός ή η επιθετικότητα δεν συνάδουν με την εικόνα των «καθωσπρέπει» γυναικών. Απωθούν οι γυναίκες αυτά τα συναισθήματα, προκειμένου να είναι αποδεκτές και να μην παρεκκλίνουν από τις προσδοκίες για το πρόσωπό τους. Ο θυμός, όμως, όταν δεν εκδηλώνεται, στρέφεται αργότερα εναντίον του εαυτού τους και θα εκδηλωθεί σε κατάθλιψη. Είναι και ίδιον των γυναικών. Τα περιστατικά της κατάθλιψης είναι υψηλότερα στις γυναίκες παρά στους άνδρες, ίσως επειδή οι τελευταίοι δυσκολεύονται να αρθρώσουν το πρόβλημά τους και να ζητήσουν βοήθεια από ειδικούς».

Υπάρχει, ασφαλώς, και κάποια διάκριση ανάμεσα στα δύο φύλα. «Τις γυναίκες αφορά περισσότερο η συναισθηματική εμπλοκή του συντρόφου τους με τρίτο πρόσωπο. Στις περιπτώσεις απιστίας, προσπαθούν να τονώσουν τη σχέση τους και σπάνια εκφράζουν την επιθετικότητά τους, ενώ οι άνδρες ενδιαφέρονται περισσότερο αν η σύντροφός τους κάνει σεξ με άλλον και εκφράζουν την επιθετικότητά τους προς το τρίτο σκέλος» εξηγεί ο κ. Βλάχος.

Μα ποια είναι η ψυχοσύνθεση του εν ψυχρώ εγκληματία; «Δεν είναι απαραίτητα ένας σχιζοφρενής σε κατάσταση παραληρήματος, οπότε να ξεφεύγει από την πραγματικότητα» απαντά. «Μπορεί να λειτουργεί λογικά, αλλά δεν έχει αίσθηση ενοχών, επομένως δεν μετανιώνει. Το εν ψυχρώ έγκλημα δείχνει μια ψυχοπαθητική αντικοινωνική προσωπικότητα, όπως ονομάζεται η διαταραχή». Και μπορεί, άραγε, ύστερα από ένα έγκλημα, να ηρεμήσει ένας άνθρωπος; «Εξαρτάται από το κίνητρο του εγκλήματος. Αν νιώθει ότι με την πράξη του αποδίδει δικαιοσύνη, δεν θα έχει ενοχές. Αν γίνεται εν θερμώ ή σε μια παροδική αίσθηση δικαίου, θα είναι αβέβαιη η εξέλιξη». Ηθικά, κάποιες φορές, έχουν δικαιωθεί εγκληματίες, αλλά μπορείς να αφαιρείς μια ζωή για να αποδώσεις δικαιοσύνη; Ο Ηλίας Βλάχος είναι κάθετος: «Το δικαίωμα στη ζωή είναι αδιαπραγμάτευτο. Η γοητεία αυτών των προσώπων που ασκείται και στους σύγχρονους θεατές έγκειται στο ότι αγγίζουν μορφές του ψυχικού μας κόσμου».

*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Παρασκευή 15 Αυγούστου 2014