Η αβάσταχτη βαρύτητα της (άστοχης) πολιτικής δήλωσης

Το χάρισμα της συμπύκνωσης του λόγου διαχωρίζει συχνά έναν εξέχοντα από έναν μέτριο πολιτικό: ο δεύτερος μπορεί να επιβιώσει ανακυκλώνοντας βαρετές κοινοτοπίες, ο πρώτος δεν μπορεί να διαπρέψει χωρίς να διατυπώνει ευρηματικά αποφθέγματα. Αναδείχθηκε οπωσδήποτε στην εποχή της τηλεόρασης, όταν τους σχοινοτενείς ρητορικούς λόγους σε κοινοβούλια και συγκεντρώσεις διαδέχθηκαν τα στιγμιότυπα ολίγων δευτερολέπτων, ωστόσο το ετοιμόλογο λογιζόταν διαχρονικά ως αναγκαία συνθήκη (αν και όχι ικανή από μόνη της) για όποιον φιλοδοξούσε να διακριθεί στα κοινά. Οχι ότι η ευφράδεια είναι πανάκεια: χωρίς αντανακλαστικά για τον τόπο και τον χρόνο, διορατικότητα ή ευελιξία, μπορεί να αποβεί δίκοπο μαχαίρι ακόμη και για μυθικές μορφές.

Παράδειγμα, μια (παρ’ ολίγον) καταστροφική ατάκα του αριστοτέχνη των οξυδερκών επισημάνσεων Ουίνστον Τσόρτσιλ. Η υπενθύμιση το 2010 από τον βιογράφο του, Ρίτσαρντ Τόι, ότι ο βρετανός ηγέτης φερόταν να δηλώνει σε επίσημα πρακτικά, ως υπουργός Αεροπορίας, το 1919, «υποστηρίζω θερμά τη χρήση δηλητηριωδών αερίων κατά απολίτιστων φυλών» έφτανε για να εμπνεύσει άρθρα όπως αυτό του «Independent» που διερωτάτο με ειλικρίνεια για τη «σκοτεινή πλευρά» του Ουίνστον Τσόρτσιλ. Η ερμηνεία του ερχόταν από τις ευρύτατα διαδεδομένες γνωστικές κατηγορίες του 19ου αιώνα περί χρωματικών κωδίκων και φυλετικής ιεραρχίας στο ανθρώπινο είδος, ανάγλυφα χαραγμένες στο βρετανικό «Εγχειρίδιο του Νόμου του Πολέμου»: οι κανόνες του πολέμου αφορούν συγκρούσεις «μεταξύ πολιτισμένων εθνών» και μόνο. Σήμερα, βέβαια, κανείς δεν θυμάται το faux pas του Ουίνστον Τσόρτσιλ. Μεταξύ άλλων και γιατί υπάρχουν πλείστα όσα άλλων συναδέλφων του, περισσότερο άτυχων ή λιγότερο ευφραδών από τον «πατέρα της νίκης» του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

«Η θεμελιώδης επιχειρηματική δραστηριότητα της χώρας, η παραγωγή και διανομή εμπορευμάτων, έχει υγιή και ευημερούσα βάση». Είναι σύνηθες ένας ηγέτης να προβαίνει σε διαβεβαιώσεις προκειμένου να καθησυχάζει την αγορά, την κοινωνία, τις παραγωγικές τάξεις. Η δήλωση του προέδρου των ΗΠΑ Χέρμπερτ Χούβερ, στις 25 Οκτωβρίου 1929, εντασσόταν σε αυτή την καθαγιασμένη από τον χρόνο παράδοση και κανείς δεν θα είχε να του προσάψει οτιδήποτε για άλλη μία κοινότοπη παρόλα, αν τέσσερις ημέρες αργότερα δεν κατέρρεε το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης εισάγοντας τη Δύση στη μεγαλύτερη κρίση από καταβολής καπιταλισμού. Στο φόντο αυτής της εξέλιξης ακούγεται κάπως σαν συνδυασμός τού «θωρακισμένη οικονομία» με το «λεφτά υπάρχουν».

Ο Νέβιλ Τσάμπερλεν, πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου από το 1937 ως το 1940, λογίζεται γενικά ως άτυχος: ηγήθηκε μιας μεγάλης χώρας σε περίοδο ακραίας ύφεσης, ιδεολογικής κόπωσης και εξωτερικών απειλών. Ωστόσο, συνέτεινε και ο ίδιος με τις πράξεις και τις παραλείψεις του στο να είναι σήμερα το όνομά του ταυτισμένο με την εξαρχής καταδικασμένη σε αποτυχία πολιτική κατευνασμού του Χίτλερ. Κοντόφθαλμος πολιτικά, ο Τσάμπερλεν πίστεψε στην ικανοποίηση του Αδόλφου με περιορισμένες προσαρτήσεις εδαφών άλλων χωρών όπου υπήρχαν μειονότητες γερμανικών πληθυσμών. Ως αποτέλεσμα, στο αποκορύφωμα της προσπάθειας του Φύρερ να αποσπάσει τμήμα της Τσεχοσλοβακίας, τον Σεπτέμβριο του 1938, δήλωνε «πόσο απαίσιο, αφάνταστο, απίστευτο είναι να σκάβουμε χαρακώματα και να δοκιμάζουμε αντιασφυξιογόνες μάσκες εδώ εξαιτίας μιας διαμάχης σε μακρινές χώρες μεταξύ ανθρώπων για τους οποίους δεν γνωρίζουμε τίποτα». Η φράση θεωρείται χαρακτηριστική της ηθικής και πολιτικής έκπτωσης των «κατευναστών» του γερμανού δικτάτορα.

Κι όμως, την εποχή που ο ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης Νικίτα Χρουστσόφ δήλωνε στους έκπληκτους δυτικούς διπλωμάτες στη δεξίωση της πολωνικής πρεσβείας στη Μόσχα, στις 18 Νοεμβρίου 1956, «θα σας θάψουμε», κανείς δεν γέλασε με το ενδεχόμενο. Πολλοί θεώρησαν ότι επρόκειτο για πυρηνική απειλή, τα συμφραζόμενα («η Ιστορία είναι με το μέρος μας») παρέπεμπαν σε μια οικονομική νίκη του κομμουνισμού που τότε δεν έμοιαζε ακόμη εντελώς απίθανη, ενώ εντός της ΕΣΣΔ η απομάκρυνση από τη σταλινική προσωπολατρία θα έφερνε μια σύντομη ανάταση εκπλήρωσης των επαναστατικών ελπίδων. Ωστόσο, η πρώιμη περεστρόικα βάλτωσε γρήγορα, τα ρωσικά τανκς είχαν ήδη ισοπεδώσει στη Βουδαπέστη την ουγγρική παρέκκλιση από την Ορθοδοξία και ο υπαρκτός σοσιαλισμός ξαναμπήκε στον δρόμο για το 1989.

«Σε όλη την πολιτική μου πορεία ποτέ δεν παρεμπόδισα τη Δικαιοσύνη. Ο λαός έχει το δικαίωμα να γνωρίζει αν ο πρόεδρός του είναι απατεώνας. Ε, λοιπόν, δεν είμαι απατεώνας». Η συνέντευξη Τύπου του Ρίτσαρντ Νίξον στο Ορλάντο της Φλόριντα, στις 17 Νοεμβρίου 1973, μπροστά σε 400 διαπιστευμένους δημοσιογράφους από όλες τις ΗΠΑ, φιλοδοξούσε να αποτελέσει μια σθεναρή προεδρική απάντηση στις αρνητικές εξελίξεις του σκανδάλου Γουότεργκεϊτ. Στην πραγματικότητα, το μόνο που απέφερε ήταν μια ατάκα που επρόκειτο να αποδειχθεί ιστορική έναν μήνα μετά, όταν οι μαγνητοφωνημένες συνομιλίες του Νίξον ήρθαν στη δημοσιότητα τεκμηριώνοντας την πλήρη γνώση όλων των σταδίων της απόπειρας τοποθέτησης «κοριών» στα γραφεία των Δημοκρατικών.

Η διαφθορά στην εξουσία

Εκ των υστέρων θα έλεγε κανείς ότι ο αφορισμός του ιταλού πρωθυπουργού Τζούλιο Αντρεότι ήταν ηθελημένα διπλά κυνικός. Οταν έλεγε ότι «η εξουσία φθείρει μόνο όσους δεν την έχουν» έκανε ένα επιτυχημένο λογοπαίγνιο με τη γνωστή ρήση του λόρδου Ακτον («η εξουσία διαφθείρει και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα»), γνωρίζοντας ταυτόχρονα όλα τα σκοτεινά τερτίπια χρηματισμού, ευνοιοκρατίας και συνεργασίας με τη Μαφία του ιταλικού πολιτικού συστήματος, που θα έρχονταν στο φως με την επιχείρηση «Καθαρά χέρια» το 1992. Πρωταγωνιστής στις δαιδαλώδεις διαπραγματεύσεις μεταξύ διακομματικών φιλικών συντροφιών από τις οποίες προέκυπταν οι περίφημες πολυκομματικές ιταλικές κυβερνήσεις με την ολιγόμηνη διάρκεια (50 κυβερνήσεις μεταξύ 1946 και 1994, εκ των οποίων η μακροβιότερη έζησε 833 ημέρες), βρέθηκε στα τέλη της πολιτικής του σταδιοδρομίας να δικάζεται κατηγορούμενος για διασυνδέσεις με τον υπόκοσμο και για υποκίνηση πολιτικής δολοφονίας. Λίαν μακιαβελικός, αθωώθηκε επανειλημμένα.

«Ποιος είναι η κοινωνία; Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα! Υπάρχουν άτομα, άνδρες και γυναίκες, και οικογένειες». Η άρνηση της Μάργκαρετ Θάτσερ να αποδεχθεί μια στοιχειώδη παράμετρο της ανθρώπινης ύπαρξης δεν οφειλόταν φυσικά σε ογκώδη άγνοια αλλά σε πολιτική υπερβολή. Εχοντας μόλις κερδίσει την τρίτη συνεχή εκλογική νίκη της, μπορούσε άνετα στη συνέντευξή της στο περιοδικό «Woman’s Own», στις 23 Σεπτεμβρίου 1987, να προβάλει την ιδεολογική ακαμψία που αποτελούσε για κάποιους μέρος της γοητείας της ως σιδηράς κυρίας. Δεν είχε άμεσο αντίκτυπο στη δημοτικότητά της, αλλά όταν το 1990 ο «κεφαλικός φόρος» την έστελνε στα τάρταρα θα προσμετρούνταν και αυτή στο όλο κλίμα που απαιτούσε «Maggie out!».

«Είναι η οικονομία, ηλίθιε». H ατάκα του πολιτικού συμβούλου του Μπιλ Κλίντον, Τζέιμς Κάρβιλ,
συνόψισε την ουσία της προεδρικής καμπάνιας του 1992 και στον βωμό της θύουν εδώ και 20 χρόνια πλήθος υποψηφίων σε κάθε δυτικό εκλογικό κύκλο. Εκείνο που όλοι ξεχνούν είναι ότι η επιτυχία της οφείλεται κατά το ήμισυ τουλάχιστον σε μία άλλη: «Διαβάστε τα χείλη μου: όχι νέοι φόροι» έλεγε ο Τζορτζ Μπους στις 18 Αυγούστου 1988 αποδεχόμενος την υποψηφιότητα των Ρεπουμπλικανών στις προηγούμενες εκλογές. Οταν η προβληματική δημοσιονομική συγκυρία απαίτησε νέους φόρους και η εικόνα του Μπους πατρός ταυτίστηκε για το αμερικανικό κοινό με εκείνη ενός πολιτικού που ψεύδεται κατάφωρα προκειμένου να εκλεγεί, τότε ακριβώς κατέστη δυνατό να μιλά κανείς για οικονομία σε ηλίθιους (και εκείνοι να τον ακούν).

Τα λεγόμενα του Μπιλ Κλίντον για τα δεδομένα της σχέσης του με τη Μόνικα Λιουίνσκι απέπνεαν εξαρχής έναν αέρα προχωρημένου νομικισμού: εκτός από την περίφημη περικοκλάδα για το τι εστί σεξ, είχε φροντίσει να βάλει αστερίσκο σε μια άλλη απάντησή του, σημειώνοντας ότι «εξαρτάται από το τι σημαίνει η λέξη «είναι»». Κατηγορηματικός μπορούσε να είναι μόνο για ένα πράγμα, όπως δήλωνε σε τηλεοπτική συνέντευξη Τύπου στις 26 Ιανουαρίου 1998: «Δεν είχα ποτέ σεξουαλικές σχέσεις με αυτή τη γυναίκα, τη δεσποινίδα Λιουίνσκι». Ενα λεκιασμένο φόρεμα και διάφορες άλλες διασταυρωμένες μαρτυρίες τεκμηρίωσαν το αντίθετο, ο Μπιλ καταγράφηκε στη μνήμη του παγκόσμιου κοινού ως κατά συρροήν μοιχός, αλλά δεν απώλεσε την προεδρία. Ούτε τη Χίλαρι, κάτι που του επιτρέπει να ονειρεύεται να επιστρέψει στον Λευκό Οίκο το 2016 ως «πρώτος σύζυγος».

Στο μάτι του κυκλώνα

Στις 31 Αυγούστου 2005 το 80% της Νέας Ορλεάνης βρισκόταν κάτω από 4,5 μέτρα νερό εξαιτίας του κυκλώνα Κατρίνα. Ο αριθμός των νεκρών θα έφτανε τελικά τους 1.464, τα κατεστραμμένα κτίρια τα 204.000 και οι άστεγοι τους 800.000. Παρ’ όλα αυτά, μία από τις πρώτες ενέργειες του προέδρου Τζορτζ Μπους όταν επισκέφθηκε την πόλη τρεις ημέρες μετά, ήταν να επαινέσει δημοσίως τον επικεφαλής της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Πολιτικής Προστασίας (FEMA), Μάικλ Μπράουν, με τα λόγια «Μπράουνι, κάνεις εξαιρετική δουλειά». Η κατακραυγή για την «εξαιρετική δουλειά» του πολιτικού προστατευόμενου του Μπους ήταν τέτοια ώστε δέκα ημέρες αργότερα εξαναγκάστηκε σε παραίτηση. Η σπαρταριστή δήλωση του προέδρου εξακολουθεί να κατέχει περίοπτη θέση στο μνημείο της ευνοιοκρατίας.

*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 27 Ιουλίου 2014