Το δίλημμα του τρομοκράτη

Το 1980, ένα από τα πλέον σκοτεινά «χρόνια του μολυβιού» (anni di piombo) στην Ιταλία, με τις Ερυθρές Ταξιαρχίες να μετρούν ήδη εκατοντάδες θύματα (ανάμεσά τους και ο Αλντο Μόρο), ένα χειρόγραφο φθάνει στα γραφεία ενός μικρού ιταλικού εκδοτικού οίκου. Το συνοδεύει ένα σημείωμα: «Δικός σας στον κομμουνισμό, Τζόρτζιο».

Οι εκδότες έχουν αρχικά τις επιφυλάξεις τους, διότι συμβόλαιο με έναν συγγραφέα ισόβια ταγμένο στο «ακροαριστερό ένοπλο κίνημα» που υπογράφει με ψευδώνυμο και «θερίζει» με υποπολυβόλα τύπου Scorpion φαντάζει κάτι εντελώς ξένο προς τα –τότε –εκδοτικά ήθη. «Τα απομνημονεύματα ενός ιταλού τρομοκράτη» φθάνουν τελικά στις προθήκες των ιταλικών βιβλιοπωλείων και εν συνεχεία ταξιδεύουν σε άλλες χώρες της Ευρώπης, αλλά και στις ΗΠΑ. Ο «Τζόρτζιο» θα ρίξει για πρώτη φορά –εκτυφλωτικό –φως στον βόρβορο αλλά και στην μπαναλιτέ του τρομοκράτη. «Το να οργανώσεις μια τρομοκρατική ενέργεια έχει πιο πολλά κοινά με αυτό που κάνει ενός σχολαστικός λογιστής παρά ένας αντάρτης πόλεων» θα καταθέσει μεταξύ άλλων.

Το πόνημα του «Τζόρτζιο» των Ερυθρών Ταξιαρχιών και 107 ακόμη «terrorist memoirs» (όπως εβαπτίσθη το αιματοβαμμένο αυτό genre) κάθησε και μελέτησε ο Τζέικομπ Σαπίρο, επίκουρος καθηγητής Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Υποθέσεων του Πανεπιστημίου Πρίνστον, για τις ανάγκες του βιβλίου του «The Terrorist’s Dilemma: Managing Violent Covert Organizations», το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα (Princeton University Press). Λίγες ημέρες μετά την αιματηρή σύλληψη του Νίκου Μαζιώτη, το ΒΗmagazino ανατέμνει την ψυχολογία του τρομοκράτη.

«Μελετούσα για αρκετά χρόνια την οργάνωση και τη δομή των τρομοκρατικών οργανώσεων (π.χ. χρησιμοποιώντας εσωτερικά έγγραφα της Αλ Κάιντα) όταν σε μια σχετική μου διάλεξη στο Στάνφορντ κάποιος μου πρότεινε την ιδέα» λέει σήμερα ο ίδιος στο BHmagazino. «Να διαβάσω δηλαδή αυτοβιογραφίες τρομοκρατών και να διαπιστώσω αν οι ισχυρισμοί που διατυπώνονται γύρω από το ιδεολογικό και ψυχολογικό προφίλ τους πράγματι επιβεβαιώνονται. Διάβασα συνολικά 150 βιβλία, εκ των οποίων μόνο τα 108 θεωρώ αυθεντικά. Η αλήθεια είναι ότι κυκλοφορούν πολλά τέτοια πονήματα-μαϊμού. Ειδικότερα στις ΗΠΑ, μετά την 11η Σεπτεμβρίου στήθηκε μια μικρή βιομηχανία με πρώην τρομοκράτες που άρχισαν να δίνουν σωρηδόν διαλέξεις και να γράφουν χολιγουντιανού τύπου, απροκάλυπτα ψεύτικες, αυτοβιογραφίες».

H γκάμα εκτενής, σχεδόν ανεξάντλητη, υπογραμμίζει ο Τζέικομπ Σαπίρο: «Tα είδη των «τρομο-απομνημονευμάτων» είναι όσα και οι τρομοκράτες. Για τις ανάγκες της έρευνάς μου, όρισα ως terrorist memoir κάθε αυτοβιογραφία την οποία έχει γράψει μέλος μυστικής ομάδας που κάνει χρήση βίας, η οποία δεν υπακούει στους νόμους κάποιας ένοπλης σύγκρουσης της εποχής. Eίναι σαφώς μια καθαρά υποκειμενική ταξινόμηση και αρκετοί ενδεχομένως να διαφωνήσουν με κάποιες ομάδες που έχω συμπεριλάβει ή αποκλείσει. Ομως εκείνο που προέχει είναι τα ανεξίτηλα αποτυπώματα που αφήνει αυτό το τεράστιο σε όγκο βιωματικό συγγραφικό έργο».

Στη βιβλιογραφία του Σαπίρο δεν συμπεριλαμβάνεται βεβαίως (διότι υπάρχει ο σκόπελος της γλώσσας) η πολύ πρόσφατη εγχώρια παραγωγή (το «Γεννήθηκα 17 Νοέμβρη» του Δημήτρη Κουφοντίνα και η «Πολιτική ευθύνη» του Σάββα Ξηρού). «Εχω, όπως αντιλαμβάνεστε, μεγάλη περιέργεια να τα διαβάσω, δεδομένου του ειδικού ενδιαφέροντος που είχε για τις ΗΠΑ η 17Ν…» (σημειωτέον ότι και η «17 Νοέμβρη» και ο «Επαναστατικός Αγώνας» παραμένουν στη λίστα των τρομοκρατικών οργανώσεων για τους Αμερικανούς, σύμφωνα με την ετήσια έκθεση για τη διεθνή τρομοκρατία που αφορά το έτος 2013).

Ερωτηθείς αν τα απομνημονεύματα των τρομοκρατών εμφανίζουν ομοιότητες με άλλα αιματόβρεχτα απομνημονεύματα, όπως για παράδειγμα μαφιόζων, μυστικών αστυνομικών, κατά συρροήν δολοφόνων, ακόμη και εγκληματιών πολέμου, ο Τζέικομπ Σαπίρο απαντά: «Πράγματι, συχνά θυμίζουν την αφήγηση και τη θεματική των crime memoirs. Η βασική διαφορά εδώ είναι ότι το μέλος μιας τρομοκρατικής ομάδας συστήνεται ως ιδεαλιστής ή τουλάχιστον επιθυμεί διακαώς να θυμάται εαυτόν ως ιδεαλιστή. Αυτοί που κάθονται τελικώς να γράψουν –συνήθως οι πιο νάρκισσοι και εγωκεντρικοί μιας οργάνωσης –θέλουν να μπορούν να κοιτάζουν πίσω και να θυμούνται τον υπέρτατο αγώνα πίσω από όσα ειδεχθή διέπραξαν. Κοινή πεποίθηση των περισσοτέρων η βεβαιότητα ότι η δική τους συμμετοχή στην ένοπλη πάλη θα άλλαζε τον ρου της Ιστορίας της χώρας τους».

Αναδύεται ποτέ ο αληθινά μεταμεληθείς τρομοκράτης μέσα από τα terrorist memoirs; «Αυτό είναι κάτι που πραγματικά με εξέπληξε» απαντά ο Τζέικομπ Σαπίρο. «Ενας πολύ μικρός αριθμός απομνημονευμάτων γράφονται από τρομοκράτες που μεταμελούνται. Από τα 108 που διάβασα, μόλις τα 13 εκφράζουν συναισθήματα θλίψης και ντροπής για αυτά που διεπράχθησαν, όπως για παράδειγμα κάποια που έχουν γραφτεί από θηλυκά μέλη των Weathermen, της ριζοσπαστικής φοιτητικής ομάδας που έδρασε στις ΗΠΑ στις αρχές της δεκαετίας του ’70 (σ.σ.: το όνομά τους προέρχεται από στίχο του τραγουδιού «Subterranean Homesick Blues» του Μπομπ Ντίλαν). Κάποιες από τις αυτές τις γυναίκες εκφράζουν γνήσια μεταμέλεια για τις τρομοκρατικές ενέργειες στις οποίες συμμετείχαν, τις αποδίδουν μάλιστα είτε στη naïveté των φοιτητικών τους χρόνων είτε στην ανασφάλεια και την ανάγκη επιβεβαίωσης από τους άνδρες». Στο δικό του, πάντως, πόνημα ο Δημήτρης Κουφοντίνας εμφανίζει ως μοναδικό τραγικό λάθος της 17Ν τον θάνατο του Θάνου Αξαρλιάν: «Ο πόνος μας μεγάλος, ο δικός μου αβάσταχτος».

«Αξίζει να σημειωθεί ότι τα απομνημονεύματα των μετανοούντων είναι ιδιαιτέρως αποκαλυπτικά για τη φύση και τη δράση της ομάδας, ακόμη περισσότερο δε όταν οι συγγραφείς τους έχουν εκτίσει την ποινή για τα εγκλήματά τους και μπορούν πλέον να τα πουν «έξω από τα δόντια»» συμπληρώνει ο Σαπίρο. «Ενδεικτικό το παράδειγμα του Πατρίτσιο Πέσι («Μάουρο») των ιταλικών Ερυθρών Ταξιαρχιών στο βιβλίο του «Io l’ infame: La mia storia da terrorista pentito». Παραθέτει βέβαια τις «συναρπαστικές» σελίδες του βίου ενός τρομοκράτη: τον επιχειρησιακό σχεδιασμό των χτυπημάτων, την αρπαγή όπλων, την κλοπή αυτοκινήτων, τις ευφάνταστες μεταμφιέσεις. Αλλά το μεγαλύτερο κομμάτι της αυτοβιογραφίας του αναλίσκεται στις καθημερινές δουλείες και δοκιμασίες της ζωής «στον τόπο των παρανόμων»: στην ασταμάτητη δουλειά (χωρίς διακοπές), στα πενιχρά μηνιάτικα, στη δυσκολία να συνάψεις ερωτικούς δεσμούς, στην κακή διατροφή και στους εριστικούς συγκατοίκους».

«Τα περισσότερα από αυτά τα απομνημονεύματα αφορούν ανθρώπους που αφηγούνται το πιο σημαντικό κεφάλαιο της ζωής τους, ίσως το μοναδικό σημαντικό κεφάλαιο της ζωής τους» τονίζει ο αμερικανός ειδικός στο BHmagazino. «Οι περισσότεροι τέτοιοι συγγραφείς ανταποκρίνονται στα αρχέτυπα του τρομοκράτη: o νεαρός ιδεαλιστής που εξιστορεί τη χαμένη νιότη του, ο πολιτικός που θυσίασε τα πάντα για τον αγώνα, ο πικραμένος αγωνιστής με τη «φλόγα της εξέγερσης» που γράφει μέσα στο κελί απόλυτα πεπεισμένος ότι του αρνήθηκαν τη θέση που του άξιζε στην Ιστορία, o μετανοημένος που εξέτισε την ποινή του και τώρα θέλει να «τα πει»».

Ανεξάρτητα από τη λογοτεχνική (συνήθως λιπόσαρκη) αξία τους, οι αυτοβιογραφίες τους εμφανίζουν μια τεράστια ποικιλία. «Θα συναντήσεις από στεγνές πολιτικές αγιογραφίες που λειαίνουν τις δραστηριότητες της οργάνωσης (π.χ. το «Πριν ξημερώσει –Μια αυτοβιογραφία» του Τζέρι Ανταμς, ηγέτη του Σιν Φέιν, πολιτικού βραχίονα του Ιρλανδικού Δημοκρατικού Στρατού, ο οποίος μάλιστα ήρθε προ ημερών ξανά στην επικαιρότητα όταν τέθηκε υπό κράτηση σχετικά με την υπόθεση απαγωγής και δολοφονίας της 37χρονης Τζιν Μακ Κόνβιλ, μητέρας δέκα παιδιών, το 1972, στο Μπέλφαστ), μέχρι ανατριχιαστικά λεπτομερείς αφηγήσεις για τον σχεδιασμό και την εκτέλεση πετυχημένων, αλλά και άκρως αποτυχημένων τρομοκρατικών ενεργειών (όπως συμβαίνει στο «Τhe Informer» του Σον Ο’ Κάλαχαν, πρώην μέλους του ΙRΑ που κατέληξε πληροφοριοδότης της ιρλανδικής κυβέρνησης)». Κοινά γνωρίσματα αυτών των βιβλίων «ένοπλης κριτικής» είναι η σχεδόν σοκαριστική πολιτική αφέλειά τους, η εκτενής αναφορά στις τεράστιες διοικητικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η «μέση» τρομοκρατική ομάδα και η οποία επιδεινώνεται από τη ζωτική ανάγκη για απόλυτη μυστικότητα (35% των αναγνωσθέντων από τον Σαπίρο βιβλίων περιγράφουν σκληρές διενέξεις για οικονομικά ή διοικητικά θέματα), η ανεξάντλητη γκάμα εκλογίκευσης εν ψυχρώ δολοφονιών ακόμη και αθώων πολιτών, αλλά και οι οξύτατες εσωτερικές έριδες τις οποίες ουδείς μπαίνει στον κόπο να συγκαλύψει (στις ημέτερες ομάδες υποδαυλίζονται διαρκώς, αν κρίνει κανείς από την πρόσφατη επιστολή του Βασίλη Τζωρτζάτου που «καίει» πρώην «συντρόφους»).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, κατά τον αμερικανό ειδικό, το γεγονός ότι ο φανατικός αντιμετωπίζεται σχεδόν ως εξίσου επικίνδυνος με τον καταδότη: «Θα περίμενε κανείς ότι οι εξτρεμιστές αποτελούν για πολλές από αυτές τις τρομοκρατικές ομάδες τους ιδεώδεις νεοσύλλεκτους. Και όμως, π.χ. στο βιβλίο «Palestinien sans patrie», ο Αμπού Ιγιάντ, εκ των ιδρυτών της παλαιστινιακής Φατάχ (ο οποίος κατηγορείται από το Ισραήλ και τις ΗΠΑ ότι ηγήθηκε του «Μαύρου Σεπτέμβρη» ενορχηστρώνοντας τη «Σφαγή του Μονάχου» κατά τη διάρκεια των θερινών Ολυμπιακών Αγώνων του 1972) εξηγεί ότι σε αυτούς συχνά οφείλονται τα ογκώδη σφάλματα σε επιχειρησιακούς σχεδιασμούς. Διότι ακόμη και μια τρομοκρατική οργάνωση δεν θέλει την ακραία βία, θέλει την κατάλληλη βία.

Οταν τον Ιανουάριο του 1971 οι αρχές της Ιορδανίας κατάσχεσαν έναν μεγάλο αριθμό όπλων από γιάφκες της PLO (Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης), αποκαλύφθηκε ότι ιορδανοί «μυστικοί» είχαν διεισδύσει στην PLO «ποζάροντας» ως μαξιμαλιστές, έτοιμοι για όλα. «Το γεγονός αυτό», θα γράψει ο Αμπού Ιγιάντ, «απλώς θα επιβεβαιώσει την πεποίθησή μου ότι οι φανατισμένοι εξτρεμιστές είναι είτε ηλίθιοι είτε προδότες»».

Στην ερώτηση του ΒΗmagazino για τη θέση των γυναικών στο οργανόγραμμα των τρομοκρατικών οργανώσεων (κατά τον Σάββα Ξηρό, στη 17Ν δεν υπήρχαν γυναίκες, καθότι δεν ήταν εκ φύσεως ψυχολογικά εξοπλισμένες «επειδή λειτουργούν περισσότερο με την καρδιά και λιγότερο ορθολογικά, γίνονται παράτολμες και εκτίθενται πιο εύκολα και πιο συχνά στον κίνδυνο»), ο αμερικανός καθηγητής απαντά: «Είναι δύσκολο να διαχωρίσεις αν η υποεκπροσώπηση των γυναικών σε τρομοκρατικές οργανώσεις οφείλεται όντως στον ψυχολογικό εξοπλισμό τους ή στο ότι πολλές τέτοιες ομάδες είναι απροκάλυπτα σεξιστικές και δεν διανοούνται να χρησιμοποιήσουν γυναίκες. Νομίζω ότι στο σημείο αυτό δεν πρέπει να εστιάσουμε στο ισχνό ποσοστό των τρομοκρατών θηλυκού γένους, δεδομένου ότι εξίσου ισχνό είναι και το ποσοστό των γυναικών στην αστυνομία, στον στρατό και σε άλλα περιβάλλοντα όπου γίνεται χρήση βίας. Το ερώτημα που θα μπορούσαμε να θέσουμε είναι αν υπάρχουν περισσότερες γυναίκες σε τρομοκρατικές οργανώσεις από ό,τι, λόγου χάρη, στην αστυνομία ή στον στρατό. Το βέβαιο είναι ότι υπήρξαν γυναίκες που κατείχαν σημαίνουσα θέση στην ιεραρχία τρομοκρατικών οργανώσεων».

Κάποια θηλυκή αυτοβιογραφία που να ξεχωρίζει; «Από τις πλέον ενδιαφέρουσες είναι κατά την άποψή μου αυτή της Λεϊλά Χάλεντ, μέλους του Λαϊκού Μετώπου για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης. Συμμετείχε σε αεροπειρατεία (σ.σ.: τον Αύγουστο του 1969, στην πτήση της TWA από Ρώμη με προορισμό την Αθήνα και το Τελ Αβίβ), συνελήφθη, έκανε έξι πλαστικές μύτης, ενεπλάκη και σε άλλη αεροπειρατεία και απελευθερώθηκε στο πλαίσιο ανταλλαγής ομήρων. Στο τέλος αναδείχθηκε σε περσόνα των μίντια. Αν διαβάσει κανείς δημοσιεύματα της εποχής, από τη μία μιλούν με αποτροπιασμό για τις ενέργειές της, από την άλλη την εικονογραφούν σχεδόν σαν girl power πρότυπο… Στο βιβλίο της η Χάλεντ υπογραμμίζει τη χρησιμότητα μιας γυναίκας στην οργάνωση, π.χ. εγείρει λιγότερες υποψίες». Συχνά, βέβαια, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και η σύζυγος/«σύντροφος της ζωής» του τρομοκράτη. Στο «Γεννήθηκα 17 Νοέμβρη» ο Κουφοντίνας δεν διστάζει να αποκαλύψει λεπτομέρειες για τη σχέση του με την Αγγελική Σωτηροπούλου, αλλά και για το πώς ο μόλις πέντε μηνών γιος του ήταν παρών στις προπαρασκευαστικές ενέργειες σε μία από τις απόπειρες δολοφονίας.

Στην ερώτηση αν τα terrorist memoirs συνιστούν τελικά, όπως έχει ευρέως διατυπωθεί, «πορνογραφήματα της τρομοκρατίας» (τα οποία προσβάλλουν τη μνήμη των θυμάτων και των συγγενών τους, θέτοντας ένα ζήτημα «περί ηθικής της ανάγνωσης») ή αν είναι αναγκαία πρωτίστως ως ιστορικές μαρτυρίες από τους εν ζωή πρωταγωνιστές των γεγονότων, ο Τζέικομπ Σαπίρο απαντά: «Θεωρώ ότι οι συγγραφείς αυτών των αυτοβιογραφιών δεν νομιμοποιούνται σε καμία περίπτωση να κερδίζουν από αυτά. Αν με ρωτάτε για τα έσοδα από τα πνευματικά δικαιώματα, αυτά θα έπρεπε να πηγαίνουν στις οικογένειες των θυμάτων. Από την άλλη πλευρά, είμαι πεπεισμένος ότι σε αρκετές περιπτώσεις πολλά από τα βιβλία παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για την επίσημη ιστοριογραφία. Παραδείγματος χάριν, σε πολλές από τις αυτοβιογραφίες πρώην μελών του ΙRΑ παρέχονται λεπτομέρειες για τη δράση των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών. Οπως το ότι συχνά τρομοκρατικές ενέργειες που θα μπορούσαν να έχουν αναχαιτιστεί προχώρησαν σύμφωνα με το πρόγραμμα, προκειμένου να «διατηρηθούν» οι έμμισθοι βρετανοί πράκτορες στους κόλπους του ΙRΑ. Θεωρώ ότι αυτά είναι σημαντικά γεγονότα της βρετανικής Ιστορίας που ο κόσμος πρέπει να γνωρίζει».

Ποιο από τα 108 τρομο-απομνημονεύματα ήταν το πιο συναρπαστικό; «Αναμφίβολα το «Silent War» του Βίκτορ Κόρπους, του φιλιππινέζου στρατιωτικού αξιωματούχου που αρχικά προσχώρησε στο πλευρό των κομμουνιστών ανταρτών (Νέος Λαϊκός Στρατός των Φιλιππίνων) αλλά εν συνεχεία απογοητεύτηκε από αυτούς και ξαναγύρισε στον στρατό. Η δική του περίπτωση παρουσιάζει ενδιαφέρον γιατί ακούς την ίδια φωνή να αφηγείται την ιστορία και των δύο αντιμαχόμενων πλευρών, κάτι πραγματικά σπάνιο. Αλλά και οι λεπτομέρειες που δίνουν διάφορα μέλη του Ιρλανδικού Δημοκρατικού Στρατού για τις βόμβες που επινοούσαν αποκαλύπτει περίτρανα πόσο μηδαμινή κατάρτιση διέθεταν. Δεν δίστασαν να πειραματιστούν ακόμη και με τη χρήση ενός εκρηκτικού σε υγρή μορφή, το οποίο τοποθετούσαν μέσα σε προφυλακτικά!». Τελικά, τι αποκομίζει κανείς από την ανάγνωση 108 terrοrist memoirs; «Πολλά σού παγώνουν το αίμα μόνο και μόνο επειδή βλέπεις την απόλυτη αναισθησία απέναντι σε οποιαδήποτε έννοια σεβασμού της ανθρώπινης ζωής. Ομως η ανάγνωση των περισσοτέρων προσφέρει κάτι αναπάντεχα καθησυχαστικό, διότι αποκαλύπτει κάτι ακόμη: την ασημαντότητα και την ανικανότητα που συνιστούν τα πλέον χαρακτηριστικά γνωρίσματα του βίου του τρομοκράτη».

*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 20 Ιουλίου 2014