Δ. Ν. Μαρωνίτης: Από τον Ομηρο στον Σοφοκλή

Δ. Ν. Μαρωνίτης
Επος και δράμα.
Από το χθες στο αύριο
Εκδόσεις Αγρα, 2014,
σελ. 192, τιμή 14 ευρώ

Αποτελούμενο από δεκαοκτώ μελέτες, το Επος και δράμα είναι το πλέον βιωματικό από τα θεωρητικά τουλάχιστον βιβλία του Δ.Ν. Μαρωνίτη. Ο ίδιος στον πρόλογό του μας ενημερώνει πως οι οκτώ μελέτες είναι ομηρικές και αναφέρονται στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, ενώ οι υπόλοιπες «ρίχνουν γέφυρα ανάμεσα στο έπος και το δράμα» και «στηρίζονται στην υπόθεση ότι το δεύτερο περιέχεται εν μέρει στο πρώτο». Οσοι διαβάσουν το βιβλίο θα διαπιστώσουν πως δεν πρόκειται απλώς για «υπόθεση», όπως μετριοπαθώς γράφει ο Μαρωνίτης, αφού οι παραδειγματικές του αναλύσεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι στην Ιλιάδα κατ’ εξοχήν θα πρέπει να αναζητήσουμε, έστω κι εν μέρει, όσα αργότερα θα διαμόρφωναν το δράμα.

Αφήνοντας κατά μέρος το αυτονόητο, τουτέστιν τα εγκώμια που οφείλουμε στον Μαρωνίτη για τις μεταφράσεις του (των ομηρικών επών, του Ησιόδου, του Ηροδότου) και το πλήθος των αντίστοιχων μελετών του, και παίρνοντας αφορμή από το τωρινό του βιβλίο, θα τονίσω το εξαιρετικά σημαντικό: μεταφράζοντας και ερμηνεύοντας αυτά τα μεγάλα έργα τα μετέφερε στη σύγχρονη ευαισθησία χωρίς να τα αλλοιώσει, χωρίς να τα «διασκευάσει», χωρίς να αλλάξει ούτε κατά κεραία το ιστορικό, κοινωνικό, μυθολογικό και θρησκευτικό τους πλαίσιο. Τα κατέστησε όμως οικεία γεφυρώνοντας τη μεγάλη χρονική απόσταση που μας χωρίζει από αυτά.

Η μετάφραση συνιστά για πολλούς την αυθεντικότερη μορφή προσεκτικής ανάγνωσης, τη δημιουργική μεταφορά, θα λέγαμε, από το ένα στο άλλο γλωσσικό επίπεδο. Οταν μάλιστα είναι ενδογλωσσική και επιτυχημένη, έχει τη δύναμη να μεταμορφώνει και να οικειοποιείται το πρωτότυπο. Οι μελέτες του Μαρωνίτη αποτελούν αναπόσπαστο μέρος των μεταφράσεών του, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι δεν λειτουργούν και ως αυτόνομα κείμενα. Ο αναγνώστης όμως που διαβάζοντας το Επος και δράμα θα έχει δίπλα του και τις αντίστοιχες μεταφράσεις του συγγραφέα ασφαλώς και θα το προσλάβει σε μεγαλύτερο βάθος.

Η ανάγνωση των παραπάνω μελετών προϋποθέτει γνώση των κειμένων που μελετώνται. Αλλά μας μεταφέρει αλλού. Μας ειδοποιεί στον υπότιτλο ο ίδιος ο Μαρωνίτης: Από το χθες στο αύριο. Γιατί τα μεγάλα έργα είναι διαχρονικά ακριβώς επειδή παραμένουν δραστικά και λειτουργικά.

Το βιβλίο αυτό είναι εξαιρετικά πυκνό και υφολογικά περίτεχνο. Οι εξοικειωμένοι με τα κείμενα του Μαρωνίτη ασφαλώς και θα αναγνωρίσουν αμέσως το εντελώς προσωπικό του ύφος.

Από το πλήθος των παρατηρήσεών του, που συνθέτουν ένα περίτεχνο αναγνωστικό παζλ, θα ξεχωρίσω ελάχιστες:

Στην Ιλιάδα (κατ’ εξοχήν) και στην Οδύσσεια, την περίοδο δηλαδή όπου η λογοτεχνία ήταν «ενιαία», θα πρέπει να αναζητήσουμε τα βασικά δραματικά στοιχεία. Το δραματικό πρότυπο του Αισχύλου λ.χ. στην Ορέστεια είναι η Ιλιάς, που ευφυώς τη χαρακτηρίζει «επικό δράμα».

Βασικό στοιχείο της τραγικότητας είναι η αμφιβολία, τις λεπτές αποχρώσεις της οποίας ανιχνεύει στα ομηρικά έπη. Ας προσθέσω πως πολλούς αιώνες αργότερα η αμφιβολία σε μεγάλο βαθμό καθιστά τον σαιξπηρικό Αμλετ τραγικό ήρωα, πολύ πιο αντιπροσωπευτικό από τον Μακμπέθ.

Η Ιλιάς αποκτά τα γνωρίσματα ανθρώπινης τραγωδίας με τον θάνατο του Πατρόκλου και του Εκτορα. Το δράμα καθίσταται δραστικό μόνον όταν προσωποποιείται. Κι αυτό αναπτύχθηκε αργότερα στο αρχαίο δράμα.

Η συμπύκνωση του χρόνου, τουτέστιν η αίσθηση του ακαριαίου, υπάρχει σε όλα τα αρχαία ποιητικά κείμενα. Συμπεραίνουμε, επομένως, πως δεν συνιστά «κατάκτηση» της σύγχρονης ποίησης. Αυτό οι σημαντικοί σύγχρονοι ποιητές το γνωρίζουν πολύ καλά.

Ο Μαρωνίτης τονίζει τη σημασία της επίκλησης στη Μούσα –και μάλιστα αναλύει τις μορφές της, διότι πέραν των άλλων η επίκληση μας ειδοποιεί για τα όσα θα ακολουθήσουν. Θυμίζω ότι το πρότυπο αυτό ακολουθεί ο Ρόμπερτ Γκρέιβς προτάσσοντας στο μνημειώδες έργο του Η Λευκή Θεά τη δική του επίκληση, ένα ποίημα που φέρει τον τίτλο Ως αφιέρωση. Τον θυμάται κανείς διαβάζοντας τις μελέτες του Μαρωνίτη, γιατί ο Γκρέιβς θεωρούσε πως η ποίηση ήταν και παραμένει η «θρησκευτική επίκληση στη Μούσα» προσθέτοντας ότι η λειτουργία επί της ουσίας είναι ίδια και πως αλλάζουν μόνον οι εφαρμογές. Ετσι περίπου αντιλαμβάνομαι και τις μεταφράσεις και τις μελέτες του Μαρωνίτη, που ανανεώνουν την ουσία της ερμηνείας. Κι έτσι ο Ομηρος, ο Ησίοδος, ο Αισχύλος, ο Ευριπίδης και ο Σοφοκλής βρίσκονται τη μια στιγμή μακριά και την άλλη κοντά μας. Ο ίδιος προχωρώντας πέρα από την κατανόηση και την πρόσληψη καταδύεται στους μηχανισμούς σύνθεσης που μετατρέπουν την ανάγνωση σε βιωματική σχέση με τα κείμενα. Δική του και δική μας.

Εξαιρετικά ενδιαφέρων είναι και ο διαχωρισμός του της εικόνας σε οπτική και ακροαματική. Οταν λέει πως η ακροαματική εικόνα, σήμα της ομηρικής παρομοίωσης, περιέχει το στοιχείο της σκηνοθεσίας, γεφυρώνει το έπος με το δράμα. Κατά συνέπεια, την αφετηρία των περίφημων βυθισμένων εικόνων του Σαίξπηρ θα πρέπει να την αναζητήσουμε στον Ομηρο.