Η ανάδυση της παγκόσμιας ιστορίας

Jurgen Osterhammel,
«The Transformation of the World»,
Princeton University Press, 2014,
τιμή 34,5 ευρώ

«Κάθε Ιστορία τείνει να αποβεί παγκόσμια ιστορία».

Ηδη από την εναρκτήρια πρόταση του ογκώδους έργου του, ο γερμανός ιστορικός Γιούργκεν Οστερχάμελ, συγγραφέας του βιβλίου «The Transformation of the World», δίνει το στίγμα των προτεραιοτήτων του. Σε όλη τη μακρά έκταση των 1.192 σελίδων που δημιουργούν ένα εντυπωσιακό πορτρέτο του 19ου αιώνα, δεκτό πρόσφατα μετά πολλών επαίνων από τη διεθνή κριτική, στο επίκεντρο της προσοχής του καθηγητή του Πανεπιστημίου της Κωνσταντίας βρίσκεται η μοναδικότητα της εποχής που εξετάζει ως προς τις καθολικές συνέπειες των εξελίξεών της για τον πληθυσμό του πλανήτη: «Πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες έμαθαν να σκέφτονται με τις κατηγορίες της «παγκόσμιας πολιτικής». […] Επικριτές της κατεστημένης τάξης πραγμάτων –εργάτες, γυναίκες, ειρηνιστές, αντιρατσιστές, αντίπαλοι της αποικιοκρατίας –άρχισαν να οργανώνονται διεθνώς, συχνά πέρα από τα στενά ευρωπαϊκά όρια. Ο 19ος αιώνας αποτελούσε την αντανάκλαση της αναδυόμενης παγκοσμιότητάς του».

Το πανόραμα του 19ου αιώνα που συνθέτει ο Γιούργκεν Οστερχάμελ εστιάζει στην ανάδυση της γνώσης και της μετάδοσης της πληροφορίας ως θεμελιωδών γνωρισμάτων της εποχής. Με αυτό το καθοδηγητικό πλαίσιο ο Οστερχάμελ προσεγγίζει μια σειρά άξονες («σφαίρες πραγματικότητας») από τις μετακινήσεις πληθυσμών και το βιοτικό επίπεδο ως τους διεθνείς οργανισμούς, τις πόλεις, τις αυτοκρατορίες, τα έθνη και τα κράτη. Θεματικές ενότητες για τη θρησκεία, τον παγκόσμιο καπιταλισμό, τις παγκόσμιες γλώσσες, τις ασάφειες και τις αντιφάσεις της «εκπολιτιστικής αποστολής» του δυτικού κόσμου ολοκληρώνουν ένα έργο μακράς πνοής. Σύμφωνα με τον έπαινο του Ντέιβιντ Κάνανταϊν, διάσημου βρετανού ιστορικού του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, στους «Financial Times», «ανάγει τη μελέτη της παγκόσμιας ιστορίας σε ένα νέο επίπεδο ακαδημαϊκής εκλέπτυνσης και γεωγραφικής πληρότητας» προσφέροντας επιπλέον «σοφές και πρωτότυπες ιδέες για τους πολλούς τρόπους με τους οποίους ο 19ος αιώνας δημιούργησε τον κόσμο όπου κατοικούμε σήμερα». Κινούμενος στην πορεία ενός άλλου σύγχρονου κλασικού, του Κρίστοφερ Μπέιλι, το εμβληματικό βιβλίο του οποίου «Η γέννηση του σύγχρονου κόσμου, 1780-1914» (εκδ. Αλεξάνδρεια) κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά, ο Οστερχάμελ εντοπίζει στον 19ο αιώνα τις αφετηρίες βασικών κατευθυντηρίων γραμμών που μπορεί να αποβαίνουν διακεκομμένες στον 20ό αιώνα δύο παγκοσμίων και ενός Ψυχρού Πολέμου, ορίζουν ωστόσο ευδιάκριτες τροχιές για τα πεπραγμένα του 21ου –είτε με όρους συμμόρφωσης είτε με όρους αντίδρασης στην κληρονομιά του παρελθόντος.

Η έτερη αξιακή σημασία του έργου του Οστερχάμελ έγκειται στη συμβολική του θέση για τις ανησυχίες της σημερινής ιστοριογραφίας. Οντας δείγμα μιας ευδιάκριτης φοράς των τελευταίων τριάντα ετών προς τη διερεύνηση του κόσμου ως συνολικής ενότητας, αποτελεί για έναν άλλο ιστορικό του Πρίνστον, τον Ντέιβιντ Μπελ, χαρακτηριστικό παράδειγμα της «παγκόσμιας στροφής» (global turn) κατά το πρότυπο της «γλωσσολογικής στροφής» (linguist turn) της δεκαετίας του ’80. Γράφοντας μια εκτενή κριτική σε πρόσφατο τεύχος του «New Republic» ο Μπελ συνδέει τη διάδοση του αντικειμένου με την ευρύτατη χρήση της έννοιας των «δικτύων». Ως μεταφορά του ψηφιακού κόσμου, η έννοια της δικτύωσης κατά τον Μπελ έχει το πλεονέκτημα της αποτύπωσης των ανταλλαγών, των αλληλεπιδράσεων, των αντιστάσεων και της ιδιοποίησης ιδεών και πρακτικών που χαρακτήρισαν τις σχέσεις της Δύσης με τον υπόλοιπο κόσμο τον 19ο αιώνα.

Η έμφαση στις αντηχήσεις των μη δυτικών λαών και πολιτισμών στη Δύση υποδηλώνει τη διαφοροποίηση της σύγχρονης οπτικής για την παγκόσμια ιστορία από το προηγούμενο μοντέλο του κατά Εντουαρντ Σαΐντ «οριενταλισμού»: η δόκιμη μελέτη της πολιτισμικής κυριαρχίας της Δύσης επί των αποικιών καθιστούσε τον ευρωκεντρισμό μονοσήμαντη ηγεμονία όπου ο λόγος των αποικιοκρατών υπέτασσε τα πάντα στις δομές του. Παράλληλα, η σύγχρονη προσέγγιση, διαφοροποιούμενη από την επικέντρωση στον διεθνή χαρακτήρα των εξελίξεων όπως αυτός γλαφυρά αποτυπώνεται στην περίφημη τριλογία του Ερικ Χόμπσμπαουμ για τον «μακρό 19ο αιώνα» («Η εποχή των επαναστάσεων», «Η εποχή του κεφαλαίου», «Η εποχή των αυτοκρατοριών», εκδ. ΜΙΕΤ), εστιάζει στις διασυνδέσεις, τα κοινά ρεύματα που διαπερνούν κοινωνίες ανά τον κόσμο, τις ομοιότητες και τις διαφορές των απαντήσεων σε ίδιες προκλήσεις. Πρόκειται για μια αντίληψη των πραγμάτων που υπερβαίνει τόσο το έθνος ως βασική μονάδα κοινωνικής οργάνωσης όσο και τη διεθνή κοινότητα ως σύνολο παρόμοιων μονάδων, εξ ου και οι μελετητές κάνουν λόγο πλέον για «διεθνική ιστορία» (transnational history).

Για τον Ντέιβιντ Μπελ η συγκεκριμένη στροφή έχει βέβαια τα όριά της: παρά το πλήθος των στοιχείων, την πολυμάθεια των συνηγόρων της και την ευρύτητα των συνθέσεών τους, εκείνο που βρίσκει ότι απουσιάζει ως τώρα από έργα όπως του Γιούργκεν Οστερχάμελ είναι μια θεμελίωση σε γενικότερες αρχές και αίτια. «Ισως η στροφή στην παγκόσμια ιστορία παρ’ όλη την οξυδέρκεια και την κατάρτισή της να έχει φτάσει στο όριο των μειωμένων αποδόσεων». Οι επιφυλάξεις του Μπελ είναι οπωσδήποτε θεμιτές, όπως στην περίπτωση κάθε εννοιολογικού εργαλείου που ανοίγοντας νέες προοπτικές στις ανθρωπιστικές επιστήμες μοιάζει να αποκτά διαστάσεις συρμού. Από την άλλη πλευρά, μια άλλη κλασική παγκόσμια ματιά του παρελθόντος, αυτή του Φερνάν Μπροντέλ στο μνημειώδες έργο «Υλικός πολιτισμός, οικονομία και καπιταλισμός, 15ος-18ος αιώνας» (εκδ. Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος), διόλου τυχαία, βρίθει περιγραφών εμπορικών, χρηματοπιστωτικών ή αστικών δικτύων που διέπουν το «ισόγειο της υλικής ζωής», τους «ορόφους της οικονομικής ζωής» και τα «παιχνίδια της συναλλαγής» στην προβιομηχανική περίοδο ήδη. Προδρομική της ψηφιακής εποχής, η έννοια των δικτύων είχε από νωρίς νόημα, όχι μόνο για τον ιδρυτή της Σχολής των Annales, αλλά για κάθε ιστορία που αναζητούσε ουσία πέρα από παραθέσεις προσωπικοτήτων, στεγνές παρατακτικές συνδέσεις χρονολογιών ή ατέλειωτες σειρές άχρωμων ποσοτικών δεδομένων.