Η μάχη της Καλλίπολης συνεχίζεται

Η Τουρκία εόρτασε τις τελευταίες ημέρες του Απριλίου τα 99 χρόνια από την «ιστορική νίκη» της εναντίον των αγγλικών και συμμαχικών δυνάμεων που συμβαίνει να είναι και η πιο εντυπωσιακή ήττα της Αγγλίας, η μοναδική στα τελευταία 300 και πλέον χρόνια. Τον πόλεμο της Καλλίπολης, στη βόρεια ακτή των Δαρδανελίων, έναν από τους πιο αιματηρούς πολέμους και για τις δύο πλευρές, στον οποίο πήραν μέρος το Ναυτικό, χερσαίες δυνάμεις και για πρώτη φορά στα πολεμικά χρονικά η (συμμαχική) αεροπορία σε επιθετικές πτήσεις. Αρχισε στις 25 Απριλίου 1915 με απόβαση άγγλων πεζοναυτών, η οποία συνεχίστηκε το καλοκαίρι και τερματίστηκε στις 9 Ιανουαρίου 1916 με μία κακήν κακώς αποχώρηση των μεικτών δυτικών δυνάμεων και αφού προηγουμένως οι Σύμμαχοι έστειλαν περί τις 40.000 σορούς πολεμιστών στην Ευρώπη και οι Τούρκοι έθαψαν 65.000 και περισσότερους στρατιώτες τους.

Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος άρχισε στις 12 Αυγούστου 1914, όταν γερμανικά στρατεύματα επιτέθηκαν στη Γαλλία και στο γειτονικό Βέλγιο, προχώρησαν λίγα χιλιόμετρα αλλά σταμάτησαν εμπρός στη λυσσαλέα αντίσταση των Γάλλων. Στις αρχές του φθινοπώρου οι μάχες γύρισαν σε πόλεμο χαρακωμάτων και όλα έδειχναν πως για τους επόμενους έξι τουλάχιστον μήνες δεν θα άλλαζε η στάσιμη κατάσταση. Αυτό, ιδιαίτερα στην Αγγλία που είχε στείλει εκστρατευτικό σώμα στο γαλλικό μέτωπο, ροκάνιζε το ηθικό των Βρετανών και αναθάρρυνε εκείνους που έβρισκαν τον πόλεμο «εντελώς παράλογο» αφού, άλλωστε, ο κάιζερ Γουλιέλμος Β’ της Γερμανίας και ο βασιλιάς Γεώργιος Ε’ της Αγγλίας ήταν ξαδέρφια. Η κυβέρνηση του Χένρι Ασκουιθ αναζητούσε απεγνωσμένα «κάτι για μια αλλαγή».

Της το έδωσε ο Γουίνστον Τσόρτσιλ. Υπουργός Ναυτικών τότε, με τετρασέλιδη επιστολή του στις 27 Δεκεμβρίου 1914 υποβάλλει στον πρωθυπουργό μια ιδέα με δύο σκέλη. Το πρώτο αφορούσε απόβαση μερικών αγγλικών μεραρχιών στα δυτικά της Δανίας και ταχεία προέλασή τους προς το Βερολίνο, γεγονός που θα ανάγκαζε τον κάιζερ να αποσύρει στρατό από το δυτικό μέτωπο για να υπερασπιστεί την πρωτεύουσά του –αν προλάβαινε, καθώς απέχει μόλις 160 χλμ. από την περιοχή της βρετανικής απόβασης. Ο βρετανικός στόλος κυριαρχούσε στη Βόρεια Θάλασσα και οι δυνάμεις της απόβασης δεν θα κινδύνευαν, μάλιστα θα έδιναν τη δυνατότητα στον στόλο της Ρωσίας, η οποία είχε συνταχθεί με τους Αγγλογάλλους, να κινηθεί και να υποστηρίξει ταυτόχρονη ρωσική απόβαση στην Ανατολική Γερμανία. Ο Τσόρτσιλ άφηνε να φανεί ότι υποστηρίζει αυτό το σχέδιο.

Το δεύτερο σχέδιο ήταν πιο περίπλοκο αλλά με πολύ μεγαλύτερες προοπτικές. Προέβλεπε απόβαση στη χερσόνησο της Καλλίπολης «χερσαίων δυνάμεων» που θα υποστήριζε η ισχυρή μοίρα του αγγλικού Ναυτικού στη Μεσόγειο, η οποία θα περνούσε από τα Στενά. Θα βομβάρδιζε τις τουρκικές οχυρώσεις και θα κατέστρεφε τη μοναδική γέφυρα του Γαλατά που ενώνει την ευρωπαϊκή με την ασιατική ακτή της Κωνσταντινούπολης –ακόμη πρωτεύουσας της Τουρκίας –απομονώνοντας έτσι τις τουρκικές δυνάμεις στην ευρωπαϊκή ακτή που θα αναγκάζονταν να παραδοθούν. Ο Τσόρτσιλ ήταν βέβαιος ότι σε δύο εβδομάδες θα ήταν δυνατόν να κριθεί η εκστρατεία και αυτό «ίσως δώσει τέρμα» στον πόλεμο, αφού θα υποχρέωνε τη Βουλγαρία να μείνει ουδέτερη και θα επέτρεπε την Ελλάδα να σταθεί στο πλευρό των Αγγλων. [Το 1959, μιλώντας στην Οξφόρδη, ο Τσόρτσιλ υποστήριξε ότι αν η εκστρατεία της Καλλίπολης ήταν νικηφόρα ίσως δεν θα κατέρρεε το τσαρικό καθεστώς γιατί δεν θα υπήρχαν οι συνθήκες που επέτρεψαν στον Λένιν να οδηγήσει την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917.]

Το σχέδιο για απόβαση δυτικά της Δανίας απορρίφθηκε από τον αρχιστράτηγο λόρδο Κίτσενερ. Δεν είχε διαθέσιμες χερσαίες δυνάμεις στην Ευρώπη. Δέχτηκε όμως, αλλά με πολλές επιφυλάξεις, το σχέδιο για την Καλλίπολη γιατί «μπορούσε να εξασφαλίσει ένα αξιόμαχο στρατιωτικό σώμα». Η Αγγλία είχε αρχίσει να οργανώνει στην Αίγυπτο στρατό από Αυστραλούς, Νεοζηλανδούς και Ινδούς –οι οποίοι ελάχιστα όμως γνώριζαν από πολεμική τέχνη. Αυτοί ήταν το κύριο σώμα της Συμμαχικής Εκστρατευτικής Δύναμης το οποίο ξεκίνησε στα μέσα Φεβρουαρίου 1915 για την Καλλίπολη συνοδεία αγγλικών θωρηκτών, καταδρομικών, αντιτορπιλικών, τεσσάρων γαλλικών πολεμικών και με επικεφαλής τη ναυαρχίδα του αγγλικού στόλου «Queen Elizabeth», το ισχυρότερο πολεμικό σκάφος της εποχής του που μόλις έμπαινε σε δράση. Στις 9.15 το πρωί της 18ης έφθασαν ανοικτά στα Στενά και τότε ανακάλυψαν πρώτον ότι δεν υπήρχε σχέδιο επίθεσης, δεύτερον ότι δεν είχαν καθοριστεί οι αρμοδιότητες των αρχηγών των δύο Οπλων και τρίτον ότι οι χάρτες που θα χρησιμοποιούσαν ήταν του 1885.

Ο επικεφαλής του Στόλου αντιναύαρχος Σάκβιλ Κάρτεν, ωστόσο, αποφάσισε να αρχίσει ο βομβαρδισμός για να διαπιστώσει πολύ γρήγορα ότι οι Τούρκοι, μολονότι αιφνιδιάστηκαν, απάντησαν με πυρά πυροβόλων που κρατούσαν μακριά τα περισσότερα αγγλικά σκάφη. Οι Σύμμαχοι δεν γνώριζαν ότι στα Στενά είχαν τοποθετηθεί γερμανικά πυροβόλα μεγάλου βεληνεκούς και ότι τα χειρίζονταν Γερμανοί, οι οποίοι με επικεφαλής τον στρατηγό Λίμαν φον Σάντερς είχαν στρατοπεδεύσει στην περιοχή από τον Δεκέμβριο του 1913 και είχαν δημιουργήσει «έναν αξιόμαχο στρατό, συνολικά περί τις 60.000, που δεν είχε καμία σχέση με τα οθωμανικά μπουλούκια». Αυτό όμως δεν εμπόδισε να αρχίσει η απόβαση. Τότε διαπιστώθηκαν δύο ακόμη τραγικές παραλείψεις. Δεν υπήρχαν αρκετά αποβατικά σκάφη, με αποτέλεσμα η απόβαση χιλίων ανδρών να κρατά μία ολόκληρη ημέρα. Δεύτερον, η Θάλασσα ήταν ναρκοθετημένη και οι Σύμμαχοι δεν το γνώριζαν. Δύο γαλλικά αντιτορπιλικά και ένα βρετανικό που κάλυπταν την απόβαση βυθίστηκαν σχεδόν αύτανδρα.

Οι απίθανες αυτές ατέλειες που μαρτυρούν την προχειρότητα, την άγνοια και την αφέλεια των σχεδιαστών με την οποία οργανώθηκε η εκστρατεία της Καλλίπολης δεν ήταν οι μόνες. Πολύ γρήγορα οι μονάδες που αποβιβάστηκαν διαπίστωσαν ότι τα βράχια στις παραλίες δεν άφηναν χώρο να αναπτυχθεί η δύναμη ούτε λόχου ενώ τα μουλάρια και τα γαϊδούρια που μετέφεραν τον βαρύ οπλισμό προχωρούσαν εφ’ ενός ζυγού, αργά και με το ένα στα έξι να κατρακυλά σε γκρεμό. Το κύριο τμήμα της συμμαχικής δύναμης είχε αποφασιστεί να συγκεντρωθεί στη Λήμνο, αλλά όταν τα μεταγωγικά από την Αλεξάνδρεια και το Σαουθάμπτον έφθασαν εκεί διαπιστώθηκε ότι ο οπλισμός δεν βρισκόταν στο σκάφος εκείνων που θα τον χρησιμοποιούσαν και ότι «είχαν μείνει στην Αγγλία οι βάρκες και τα άλλα ελαφρά μέσα για να αποβιβαστούν οι στρατιώτες (στη Λήμνο) όπου θα τους επιθεωρούσε ο στρατηγός σερ Γιαν Χάμιλτον», τον οποίο διόρισε ο Κίτσενερ την τελευταία στιγμή ως αρχηγό της εκστρατείας. Ετσι, το εκστρατευτικό σώμα επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια όπου έγινε ο σωστός καταμερισμός και η φόρτωση του υλικού.

Η συμμαχική δύναμη των Βρετανών, Αυστραλών, Γάλλων και Νεοζηλανδών έφθασε στα Στενά και άρχισε να αποβιβάζεται στις 25 Απριλίου 1915. Ομως η κακοδαιμονία και οι συνέπειες της άγνοιας της Δύναμης των Τούρκων τους κυνηγούσαν. Ενα ολόκληρο γαλλικό σύνταγμα αποβιβάστηκε στην αντίθετη ακτή και σχεδόν αποδεκατίστηκε. Τρεις ώρες μετά την απόβαση της πρώτης μονάδας διαπιστώθηκε ότι δεν μπορούσε να λειτουργήσει η επικοινωνία τους. Ελειπαν μπαταρίες και άλλο υλικό. Μια βροχή που κράτησε σχεδόν πάνω από μισή ημέρα διέλυσε κυριολεκτικά τα (πρωτόγονο) τηλεφωνικό και τηλεγραφικό σύστημα που τις συνέδεε.

Παρ’ όλα αυτά όταν άρχισε η επίθεση, με τη λόγχη σε κάποια τουρκικά οχυρά, οι Τούρκοι είτε υποχωρούσαν είτε εξοντώνονταν. Στο στρατηγείο του Χάμιλτον ήταν έτοιμοι να τηλεγραφήσουν στο Λονδίνο ότι «σε δύο εβδομάδες ίσως είμαστε στην Κωνσταντινούπολη». [Το τηλεγράφημα με υπογραφή Τζιν ντο Ροκ δεν στάλθηκε ποτέ.] Σε μια κρίσιμη στιγμή για τους Τούρκους βρέθηκε εκεί ένας νεαρός αντισυνταγματάρχης, ονόματι Μουσταφά Κεμάλ. Αγνοώντας τον στρατηγό που διοικούσε τις τουρκικές μονάδες ανακάλεσε τη διαταγή του για υποχώρηση, μετέφερε στην πρώτη γραμμή το σύνταγμα που διοικούσε και ένα αραβικό τάγμα και διέταξε επίθεση. Σκοτώθηκαν πολλοί, αλλά άλλαξε η κατάσταση. Ηταν η συμμαχική δύναμη που τελικά υποχώρησε και με βαριές απώλειες σε άνδρες, μουλάρια και υλικό. Οταν ο αντισυνταγματάρχης Κεμάλ επέστρεψε στη βάση του ήταν «ο ήρωας του τουρκικού έθνους», ο «άγνωστος ως τότε τούρκος αξιωματικός που άλλαξε την πορεία της εκστρατείας της Καλλίπολης», κατά την πρώτη βρετανική αποτίμηση της εκστρατείας, το 1920.

Η συμμαχική επίθεση ανακόπηκε την τρίτη ημέρα, οι άνδρες της καθηλώθηκαν σε θέσεις από κάθε πλευρά ευάλωτες και διατάχθηκαν να σκάψουν χαρακώματα. Πάνω στα βράχια και με τους Τούρκους σε υψώματα να τους σημαδεύουν μόλις ξεμυτούσαν. Ενα πρώιμο καλοκαίρι με σμήνος κουνούπια και έλλειψη πάγου, με τα τρόφιμα να μισοσαπίζουν, γεγονός που κόστιζε εκατοντάδες θύματα από δυσεντερία –δεκάδες νεκρούς και εκατοντάδες ανίκανους να πολεμήσουν –προστέθηκε στα «απρόβλεπτα». Το Λονδίνο αισθάνθηκε τον αντίκτυπο. Καθώς οι ημέρες περνούσαν και στην Αγγλία κατέφθαναν δεκάδες φέρετρα και εκατοντάδες τραυματίες, κυβερνητικοί και αντιπολιτευόμενοι ζητούσαν εξηγήσεις και αναζητούσαν υπευθύνους. Ο Ασκουιθ έδωσε διέξοδο –ανασχημάτισε την κυβέρνησή του παίρνοντας στελέχη της αντιπολίτευσης και διώχνοντας τον Τσόρτσιλ. Και εγκρίνοντας να σταλούν ακόμη μερικές δεκάδες χιλιάδες άνδρες στην Καλλίπολη.

Αρχισαν να αποβιβάζονται στις αρχές Αυγούστου και μάλιστα δίχως να γίνουν αντιληπτοί από τους Τούρκους. Αυτό δεν βοήθησε. Οταν επιτέθηκαν στις τουρκικές θέσεις συνάντησαν σοβαρή αντίσταση και την τρίτη ημέρα διέκοψαν αφού είχαν πάνω από 2.400 νεκρούς και τραυματίες. [Ηταν μια ατυχής απόφαση. Οταν μετά τον πόλεμο άνοιξαν τα τουρκικά αρχεία διαπιστώθηκε ότι οι τουρκικές δυνάμεις είχαν εξαντλήσει τα πολεμοφόδιά τους και θα υποχωρούσαν σε λίγα 24ωρα.] Οταν έφθασε στο Λονδίνο η είδηση της «αποτυχίας στην κάλυψη του στόχου», στο πολεμικό συμβούλιο ακούστηκε για πρώτη φορά «να τελειώνουμε» με την Καλλίπολη. Λίγες ημέρες αργότερα το συμβούλιο πήρε μια απόφαση, πολιτική αυτή, αλλά σε αυτό το πνεύμα.Στο τέλος Σεπτεμβρίου η Βουλγαρία κήρυξε επιστράτευση με πρόθεση να προσχωρήσει στη γερμανο-αυστριακή συμμαχία και να επιτεθεί στη Σερβία. Η κατάσταση στο βαλκανικό μέτωπο άλλαζε. Το Λονδίνο αποφάσισε να μετακινήσει δύο μεραρχίες από την Καλλίπολη στη Θεσσαλονίκη και αντικατέστησε τον αρχηγό του εκστρατευτικού σώματος σερ Γιαν Χαμιλτον με τον αντιστράτηγο σερ Τσαρλς Μονρό, ο οποίος πήρε εντολή από τον πρωθυπουργό να εξετάσει την κατάσταση «υπό νέο πρίσμα», δηλαδή αν έπρεπε να εγκαταλειφθεί η Καλλίπολη. Ο Μονρό δεν φάνηκε να συμφωνεί αλλά ο καιρός δεν τον υποστήριξε. Μετά το πρώιμο καλοκαίρι ήρθε, από τα μέσα Νοεμβρίου, ένας πρώιμος χειμώνας που βρήκε τον στρατό με θερινές στολές. Είναι τραγικά αστείο αλλά στις αστοχίες και στις παραλείψεις προστέθηκε ακόμη μία. Τα πλοία που μετέφεραν τις χειμερινές στολές από την Αγγλία κατευθύνθηκε στην Αλεξάνδρεια, ξεφόρτωσαν εκεί το υλικό πιστεύοντας ότι προοριζόταν για τις εκεί δυνάμεις και μόνο ύστερα από δύο εβδομάδες, όταν διαπιστώθηκε το λάθος, το πλοίο με τις χειμερινές στολές απέπλευσε για τα Δαρδανέλια. Ηταν μάλλον αργά. Το Λονδίνο στις αρχές Δεκεμβρίου, παρά τις αντιρρήσεις της Γαλλίας, είχε δώσει διαταγή για αποχώρηση.

Τη νύχτα της Πρωτοχρονιάς του 1916 άρχισε να εγκαταλείπει τις θέσεις του το ένα τάγμα μετά το άλλο με πρώτους τους τραυματίες και τους 1.226 αρρώστους που επιβιβάστηκαν στα 56 πλωτά νοσοκομεία. Αντίθετα με ό,τι έγινε με την απόβαση, στην αποχώρησή τους δεν σημειώθηκε το παραμικρό κομφούζιο. Κι ας έγινε υπό χιονοθύελλα, με άνεμο που ανέτρεπε βάρκες και εμπόδιζε τα φορτωμένα μουλάρια να προχωρήσουν. Στις 3.45 μετά τα μεσάνυχτα της 8ης Ιανουαρίου αναχώρησε και ο τελευταίος άνδρας. Δεν έμεινε πίσω ούτε ένας, ούτε ένα από τα ζώα, και το πολεμικό υλικό που είχε συγκεντρωθεί σε διάφορα σημεία ανατινάχτηκε όταν ο επικεφαλής της νηοπομπής με την εκστρατευτική δύναμη έδωσε διαταγή «αποπλεύσατε» και «κατεύθυνση Αλεξάνδρεια».

Η εκστρατεία της Καλλίπολης, το μεγαλύτερο φιάσκο του αγγλικού στρατού μέχρι σήμερα, εξακολουθεί να συγκεντρώνει στρατιωτικούς αναλυτές, ψυχολόγους, ερευνητές από πολλές χώρες οι οποίοι συμφωνούν σε ένα: τα λάθη που έγιναν και το χάος που αυτά προκάλεσαν είναι εντελώς αδικαιολόγητα. Δεν θα τα έκανε ούτε μαθητής στρατιωτικής σχολής. Κάποιοι βρετανοί ιστορικοί βρίσκουν την ιδέα του Τσόρτσιλ για απόβαση στη Δανία ή στην Καλλίπολη «μεγαλειώδη». Ο ίδιος ο Τσόρτσιλ δεν κατηγόρησε ποτέ εκείνους που σχεδίασαν την εκστρατεία.