Φθόριο: με την αμφιβολία στα… δόντια

Μικρό βιογραφικό για το στοιχείο φθόριο. Κάθε Κυριακή «Το Βήµα» µάς ταξιδεύει και σε µια άλλη γωνιά του περιοδικού πίνακα.

Στο φθόριο βασίζονται και πολλά αντικαταθλιπτικά φάρμακα όπως το Prozac

Λίγα στοιχεία του περιοδικού συστήματος, από αυτά που δεν είναι ραδιενεργά, έχουν προκαλέσει τόσα προβλήματα και διαμάχες όσο το φθόριο. Είναι το πιο δραστικό και το πιο αμφιλεγόμενο, ίσως γιατί συμμετέχει σε σημαντικές και σχεδόν παγκόσμιες δραστηριότητες. Ηταν στοιχείο στις ενώσεις που βρίσκονταν μέσα στα κουτιά ψεκασμού (spray), στους σωλήνες ψύξης των ψυγείων, στις συσκευές κλιματισμού, είναι στοιχείο της δραστικής ουσίας που περιέχεται στα αντικαταθλιπτικά φάρμακα (Prozac κτλ.) ενώ σε χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ιρλανδία, η Αυστρία, η Βρετανία βρίσκεται υποχρεωτικά μέσα στο πόσιμο νερό και σε αρκετές οδοντόκρεμες.

Στο τεύχος του Μαρτίου 2014 του «Lancet Neurology» ενοχοποιείται μεταξύ άλλων ουσιών και το φθόριο ως νευροτοξίνη. Δύο επιστήμονες (οι P. Grandjean και P. Landrigan), ο ένας από τη Σχολή Δημόσιας Υγείας του Χάρβαρντ και ο άλλος από το Icahn School of Medicine, γράφουν: «Από μια (μετα)ανάλυση 27 εργασιών σχετικών με την έκθεση μικρών παιδιών στο φθόριο, μέσω της αυξημένης περιεκτικότητας σε φθόριο του νερού, κυρίως στην Κίνα, βγαίνει το συμπέρασμα ότι είχαμε μια μέση τιμή του δείκτη ευφυΐας τους κατά περίπου επτά μονάδες χαμηλότερη εξαιτίας του φθορίου. Το χειρότερο είναι ότι στις περισσότερες περιπτώσεις το ποσοστό του φθορίου δεν υπερέβαινε τις συνιστώμενες ποσότητες, που είναι περίπου 4 χιλιοστά του γραμμαρίου ανά λίτρο. Οι νευροτοξίνες αυτές θεωρούνται ικανές να προκαλέσουν αυτισμό, δυσκολία στη συγκέντρωση και υπερκινητικότητα (ADHD), καθώς και μαθησιακές δυσκολίες. Οι συγγραφείς της εργασίας αυτής εκφράζουν τελικά την ανησυχία τους για τις επιδράσεις που μπορεί να έχουν αυτές οι νευροτοξίνες στον εγκέφαλο των παιδιών. Και υπάρχει εδώ και πολλές δεκαετίες μεγάλη διαμάχη ανάμεσα στους εκπροσώπους των αμερικανικών Αρχών που επιμένουν να ρίχνουν φθόριο στο νερό και των επιστημόνων που ζητούν να καταργηθεί η φθορίωση γιατί όχι μόνο δεν απαλλάσσει τους ανθρώπους από τις τρύπες στα δόντια, όπως πίστευαν κάποτε, αλλά δημιουργεί επιπλέον προβλήματα στον οργανισμό τους.

Γιατί το είπαν έτσι

Πώς όμως; Γιατί έχουμε μια εκδοχή στα αγγλικά και κάτι διαφορετικό στα ελληνικά. Ηταν γνωστό ήδη από τον Μεσαίωνα. Ο Gregorius Agricola (1494-1555) περιγράφει τη χρήση του ως συλλιπάσματος. Με τη μορφή του φθορίτη, που είναι το φθοριούχο ασβέστιο, δηλαδή σαν ένα ορυκτό, το προσέθεταν στους φούρνους τήξης των διαφόρων μετάλλων γιατί έδινε μεγαλύτερη ρευστότητα στο μετάλλευμά τους όταν το θέρμαιναν, άρα διευκόλυνε την επεξεργασία για την εξαγωγή του καθαρού μετάλλου. Από αυτή την ιδιότητα, που τη χαρακτηρίζει το λατινικό ρήμα fluere, βγαίνει το όνομα του στοιχείου στα αγγλικά: fluorine. Στα ελληνικά επικράτησε η ονομασία φθόριο, από το ρήμα «φθείρω», εξαιτίας της έντονης διαβρωτικής δράσης των ενώσεών του, όπως το υδροφθόριο. Την πρόταση να ονομαστεί phthor την έκανε ο γνωστός μας γάλλος φυσικός και μαθηματικός Andre-Marie Ampere (1775-1836).

Ατομικός αριθμός: 9

Ατομικό βάρος: 18.998

Σημείο τήξης: -220^οC

Σημείο ζέσης: -188^οC

Αριθμός ισοτόπων: 18

Πολλά. Και χρειάζεται κάποιος να του αφιερώσει πολυάριθμες σελίδες και χρόνο για να καταλάβει τον ρόλο που παίζει στη ζωή μας. Στον ανθρώπινο οργανισμό συσσωρεύεται στα οστά και στα δόντια. Εκεί μετατρέπει το φωσφορικό ασβέστιο σε φθοροαπατίτη, μια σκληρή ουσία, και κάνει τα δόντια να είναι πιο ανθεκτικά. Από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα είχαν παρατηρήσει ότι τα παιδιά που παρουσίαζαν κηλίδες στα δόντια τους είχαν την ίδια στιγμή και δόντια χωρίς πολλή τερηδόνα, δηλαδή χωρίς τρύπες. Από το 1850 οι βιομηχανίες είχαν πρόβλημα με το φθόριο, που προέκυπτε ως παραπροϊόν στη διάρκεια της παραγωγής σιδήρου, χαλκού και αργότερα αλουμινίου.

Τα φύλλα του τσαγιού περιέχουν υψηλές συγκεντρώσεις φθορίου, ειδικά αν έχουν αρχίσει να μαραίνονται

Πρώτα το έστελναν έξω από τα εργοστάσια με τις μεγάλες καμινάδες τους, αλλά όπου έπεφτε μετά στο έδαφος έκανε ζημιά σε φυτά και ζώα και έπρεπε να δίδονται αποζημιώσεις. Κάποια στιγμή το 1930 μια παντοδύναμη εταιρεία αλουμινίου, η γνωστή Alcoa, καταφέρνει να πείσει τις Αρχές ότι είναι καλό για τα δόντια των παιδιών. Και έτσι από εκεί που έδινε λίγο μόνο φθόριο για την παραγωγή ποντικοφάρμακων και εντομοκτόνων βρήκε κάπου να το διαθέτει μαζικά, αφού κατάφερε να φθοριώνεται όλο το νερό στις Ηνωμένες Πολιτείες. Από το 1950 γενικεύθηκε η φθορίωση, αλλά σήμερα όλο και περισσότερος σκεπτικισμός υπάρχει στις Ηνωμένες Πολιτείες για την αξία αυτής της προσθήκης στο πόσιμο νερό. Κάθε τόσο δημοσιεύονται εργασίες ενάντια στην εισαγωγή φθορίου στον ανθρώπινο οργανισμό και η άποψη για την καταπολέμηση της τερηδόνας έχει σχεδόν καταρριφθεί. Ετσι σήμερα αμφισβητείται ακόμη και η φθορίωση των δοντιών με πολύ πυκνό διάλυμα φθορικού οξέος. Ενώ και για την κατανάλωση τσαγιού έχουν διατυπωθεί επιφυλάξεις γιατί τα φύλλα του, ιδιαίτερα τα πιο ώριμα, περιέχουν πολύ φθόριο.

Στην Ινδία οι άνθρωποι, επειδή είναι αναγκασμένοι να πίνουν νερό φυσικά φθοριωμένο λόγω των στρωμάτων στο εσωτερικό της Γης, από όπου περνάει, έχουν παρουσιάσει σημαντικές παραμορφώσεις στον σκελετό τους, διότι το φθόριο κάνει τα οστά τόσο σκληρά ώστε τελικά δεν μπορούν να αναπτυχθούν ομαλά.

Στην κατασκευή της πρώτης ατομικής βόμβας το φθόριο έπαιξε ρόλο στον διαχωρισμό με εξαφθοριούχο ουράνιο των ισοτόπων του ουρανίου και στην παραγωγή του χρήσιμου για την πυρηνική σχάση ισοτόπου ουράνιο-235. Υπάρχει και μια «θεωρία συνωμοσίας», με τον ισχυρισμό ότι το φθόριο χρησιμοποιήθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των εβραίων αιχμαλώτων, διότι επιφέρει κόπωση, ρίχνει τη διάθεση για συνεύρεση, μειώνει τις διανοητικές ικανότητες και γενικά μετατρέπει τους ανθρώπους σε άβουλα όντα. Χρησιμοποιήθηκε επίσης σε ενώσεις που έδωσαν υλικά αντικολλητικά (Teflon) και με αυτά κάλυψαν τον πάτο αναρίθμητων τηγανιών, προτού ανακαλύψουν ότι οι αμυχές στο επίστρωμα προκαλούσαν διαφυγή του φθορίου, φυσικά, στο φαγητό που ήταν μέσα.

Περίπου 6 εκατομμύρια τόνοι παράγονται κάθε χρόνο σε όλον τον κόσμο και ο κύριος παραγωγός είναι η Κίνα.

Επικίνδυνη ίσως είναι και η υπερκατανάλωση φθοριωμένης οδοντόπαστας, στο βαθμό που μέρος της εισχωρεί στο γαστρεντερικό σύστημα

Η εξωτερική σκληρή επιφάνεια των δοντιών μας έχει ως βασικά συστατικά το ασβέστιο και τη φωσφορική ρίζα, σε μια ένωση που λέγεται υδροξυαπατίτης. Τα βακτηρίδια που ζουν μέσα στο στόμα μας τρέφονται με σάκχαρα και δημιουργούν μια όξινη πλάκα που αρχίζει να καλύπτει την επιφάνεια των δοντιών. Αυτή χαλαρώνει τη σύνδεση του ασβεστίου και της φωσφορικής ρίζας, εξασθενεί τον απατίτη και αρχίζουν να εισέρχονται άλλοι μικροοργανισμοί που δημιουργούν τελικά τις οπές της τερηδόνας. Βασική λειτουργία της οδοντόκρεμας είναι να δρα σαν γυαλόχαρτο και να απομακρύνει την όξινη πλάκα. Το φθόριο είναι βασικό συστατικό στις περισσότερες, διότι αντικαθιστά την υδροξυλική ομάδα στον απατίτη και δημιουργείται ο φθοροαπατίτης που είναι ακόμη πιο σκληρός.

Ετσι λένε οι εχθροί του φθορίου και ισχυρίζονται ότι μπορούμε να χρησιμοποιούμε απλή σόδα.

Γιατροί δεν είμαστε εδώ. Η σεροτονίνη ρυθμίζει μεταξύ άλλων τη διάθεσή μας. Το υγρό στον εγκεφαλονωτιαίο σωλήνα ανθρώπων με κατάθλιψη βρέθηκε να περιέχει χαμηλές ποσότητες σεροτονίνης. Η ουσία fluoxetine, που περιέχει φθόριο, σε συνδυασμό με υδροχλώριο πωλείται ως αντικαταθλιπτικό. Βοηθά σε περιπτώσεις χαμηλής ποσότητας σεροτονίνης σε μια νευρική σύναψη να στέλνεται παρ’ όλα αυτά ένα σήμα όπως των ανθρώπων που δεν υποφέρουν από κατάθλιψη. Εδώ όμως το φθόριο έχει απλώς ρόλο να ρυθμίζει την απορρόφηση της δραστικής ουσίας από τον οργανισμό.