Τι φοβούνται αυτοί που ξέρουν;

John Brockman
What Should We Be Worried About?
Real Scenarios That Keep
Scientists Up at Night
Harper Perennial,
σελ. 531, τιμή 15,99 δολάρια

ΠΡΟΣΟΧΗ: διαβάστε τον υπότιτλο αυτού του βιβλίου πρώτο. Ο επιμελητής του Τζον Μπρόκμαν, εκδότης και συγγραφέας με ειδίκευση στα επιστημονικά βιβλία όπως επίσης και ιδρυτής του Edge Foundation στο οποίο συμμετέχουν γνωστά ονόματα της επιστημονικής και τεχνολογικής διανόησης, μπορεί πραγματικά να σας κάνει να μη μπορείτε να κλείσετε μάτι καθώς προσπαθεί να επιστήσει την προσοχή όλων μας σε ορισμένους σοβαρούς κινδύνους που ενδεχομένως μας επιφυλάσσει το μέλλον.

Κάθε χρόνο ο κ. Μπρόκμαν θέτει ένα ερώτημα στους μεγάλους και τρανούς της επιστήμης μέσω της ιστοσελίδας του Edge. Το βιβλίο που παρουσιάζεται εδώ συγκεντρώνει τις απαντήσεις που δόθηκαν στο τελευταίο τέτοιο ερώτημα. Και δεν περιέχουν όλες καλά νέα.

Το 2007 εγκαινιάζοντας την «παράδοση» αυτών των ερωτημάτων, το Edge είχε ζητήσει από τους επιστήμονες να πουν για ποιο πράγμα ήταν αισιόδοξοι. Εξι χρόνια αργότερα η ερώτηση που τέθηκε το 2013 ηχεί με έναν μάλλον απαισιόδοξο τόνο: τι είναι αυτό για το οποίο πρέπει να ανησυχούμε; Με τον κ. Μπρόκμαν όμως τα πράγματα δεν είναι ποτέ απλά. Ζήτησε από τους συνομιλητές του να μοιραστούν μαζί του και με το κοινό μια επιστημονική ανησυχία τους η οποία δεν έχει ακόμη συλληφθεί από το «ραντάρ» της κοινής γνώμης ή κάποια που οι ίδιοι θεωρούν ότι θα πρέπει να βγει από τη «λίστα» αυτού του ραντάρ.

Ορισμένες από τις ανησυχίες που εκφράστηκαν δεν φαίνονται εκ πρώτης όψεως ιδιαίτερα πρωτότυπες –ακούγονται σαν δυστοπικές προφητείες αναμεμειγμένες με ηθικής φύσεως πανικό, οι οποίες επανέρχονται ξανά και ξανά. Σε αυτές συγκαταλέγονται η εμφάνιση μηχανών με υπεράνθρωπη νοημοσύνη (η οποία εκφράστηκε από τον φυσικό Μαξ Τέγκμαρκ και άλλους), οι κίνδυνοι που ενέχει το γεγονός ότι βασιζόμαστε όλο και περισσότερο σε εύθραυστα, πολύπλοκα συστήματα όπως το Internet (εκφράστηκε από τον ψυχολόγο Ράντολφ Νέσε και άλλους) και ο αντίκτυπος των νέων τεχνολογιών στα παιδιά (εκφράστηκε από την κοινωνική επιστήμονα Σέρι Τερκλ και άλλους).

Αλλες ανησυχίες όμως προκαλούν μάλλον έκπληξη και ορισμένες εξ αυτών εκφράστηκαν από νέους, ανερχόμενους αστέρες της επιστήμης οι οποίοι μπορεί να ζήσουν αρκετά ώστε να μπορέσουν να κάνουν κάτι για να τις αντιμετωπίσουν. Ενα τέτοιο παράδειγμα είναι η περιβαλλοντολόγος Τζένιφερ Ζακέ: φοβάται ότι η ενοχοποίηση των ανθρώπων ως κύριας κινητηρίου δύναμης της περιβαλλοντικής αλλαγής –παρά το γεγονός ότι αυτό είναι αλήθεια –θα οδηγήσει σε περαιτέρω αρνητικές μεταβολές, μια ιδέα την οποία αποκαλεί «η επίδραση anthropocebo» (κατά τη γνωστή επίδραση placebo της ιατρικής). Αυτή η ψυχολογική στάση, όπως λέει, συνίσταται σε «ένα είδος πεσιμισμού το οποίο μας κάνει να αποδεχόμαστε την ανθρώπινη καταστροφή ως αναπόφευκτη».

Ενα άλλο παράδειγμα είναι η βιολόγος Σίριαν Σάμνερ η οποία ανησυχεί για το τι θα συμβεί όταν η συνθετική βιολογία βγει έξω από τα επιστημονικά εργαστήρια. «Τα παιδιά των παιδιών μας μπορεί να παίρνουν ως δώρο για τα Χριστούγεννα βιο-Lego για να φτιάξουν μόνα τους το συνθετικό κατοικίδιό τους!» λέει, προειδοποιώντας ότι δεν μπορούμε να ελέγξουμε πώς η εξέλιξη θα «ανασχεδιάσει» τη συνθετική ζωή ούτε να προβλέψουμε πόσο τα όντα αυτού του είδους μπορούν να αλλάξουν το οικοσύστημα.

Η μελλοντολόγος Μέλανι Σουόν από την πλευρά της προλέγει ανησυχίες σχετικά με τα δικαιώματα προστασίας των προσωπικών δεδομένων και της ιδιωτικής σφαίρας που αφορούν τα νευροεγκεφαλικά δεδομένα που προκύπτουν από τους νευρώνες μας, καθώς η ροή των πληροφοριών αυτού του είδους επεκτείνεται από τις συσκευές που ελέγχουν τον ύπνο ως τα γυαλιά που ανιχνεύουν τις κινήσεις των ματιών, τους «φορετούς» ηλεκτροεγκεφαλογράφους και τους φορητούς μαγνητικούς τομογράφους.

Οσον αφορά τις ανησυχίες που πρέπει να διαγράψουμε από τη λίστα, ο γνωσιακός επιστήμονας Μπέντζαμιν Μπέργκεν απορρίπτει με ωραίο τρόπο την αντίληψη ότι τα παιδιά βλάπτονται σοβαρά όταν ακούν ορισμένες λέξεις που θεωρούνται ταμπού ή μια βρισιά.

Το παιχνίδι του κ. Μπρόκμαν μπορεί ταυτοχρόνως να προκαλέσει σύγχυση αλλά και να διασκεδάσει, καθώς διαφορετικά δοκίμια εναλλάσσονται προτάσσοντας, απορρίπτοντας και επαναφέροντας φόβους. Ενα από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα είναι η λεγόμενη «τεχνολογική μοναδικότητα» –αυτή δηλαδή που θα επέλθει όταν η τεχνητή υπερνοημοσύνη θα ξεπεράσει τους ανθρώπους. Ο κ. Τέγκμαρκ εκφράζει αυτόν τον φόβο λέγοντας πως έχει «ελάχιστη αμφιβολία ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί». Ωστόσο ο μελλοντολόγος Μπρους Στέρλινγκ δηλώνει ότι «η έκρηξη της τεχνητής νοημοσύνης δεν είναι κάτι για το οποίο θα πρέπει να ανησυχούμε περισσότερο από ό,τι ανησυχούμε για μια ενδεχόμενη προσγείωση Αρειανών με τρία πόδια» ενώ ο φιλόσοφος Αντι Κλαρκ υποστηρίζει ότι «δεν θα πρέπει να φοβόμαστε ότι η τεχνητή νοημοσύνη μας σύντομα θα φθάσει και γρήγορα θα ξεπεράσει την ανθρώπινη κατανόηση, μετατρέποντάς μας σε σκλάβους, παιχνίδια, κατοικίδια ή μαριονέτες της».

Στο τέλος αυτής της άσκησης επί χάρτου ο κ. Μπρόκμαν και οι συνομιλητές του μας αφήνουν με ένα καθαρό ισοζύγιο καινούργιων φόβων. Μας κάνουν όμως να γνωρίσουμε και ορισμένες μεγάλες ιδέες. Οπως το θέτει ο ψυχολόγος Ντάνιελ Γκόλμαν «η αποτελεσματική ανησυχία εστιάζει την προσοχή μας σε μια πραγματική απειλή και οδηγεί σε λύσεις για την πρόληψή της». Εκτός και αν ο βιολόγος Κρεγκ Βέντερ έχει ανακαλύψει κάτι που εμείς δεν ξέρουμε όταν γράφει, ελπίζουμε αστειευόμενος, «όντας επιστήμονας, αισιόδοξος, άθεος, άλφα αρσενικό, δεν ανησυχώ».