Η επίσκεψη του προέδρου της Ομοσπονδιακής Γερμανίας οπωσδήποτε ανακαλεί μνήμες απάνθρωπης βίας των προγόνων του ενάντια σε μια μικρή, καταπονημένη αλλά περήφανη χώρα του Νότου. Ταυτοχρόνως δίνει την ευκαιρία για την επικαιροποίηση της ιστορικής έρευνας όσον αφορά τη Γερμανική Κατοχή. Η πρόσφατη ανακάλυψη από τον γράφοντα των αδημοσίευτων απομνημονευμάτων του στρατηγού Χούμπερτ Λαντς (Hubert Lanz, 1896-1982) στο Ινστιτούτο Xούβερ του Στάνφορντ επιτρέπει μια επαναξιολόγηση της δράσης του στην Ελλάδα το 1943-44. Αν μη τι άλλο, η υπαγόρευσή τους το 1975, είκοσι οκτώ χρόνια μετά την παραπομπή του στη Δίκη της Νυρεμβέργης, δημιουργεί προσδοκίες για μια ειλικρινή και χωρίς πάθος αφήγηση των γεγονότων εκείνης της εποχής.
Τον Ιούλιο του 1943 ο Λαντς παίρνει διαταγή να συγκροτήσει την 22η Ορεινή Μεραρχία υπό την 5η Στρατιά του στρατηγού Λερ (Alexander Löhr)με απώτερο στόχο την προστασία της δυτικής ακτογραμμής της Ελλάδας από πιθανή συμμαχική απόβαση. Περνά τον Αύγουστο στη Θεσσαλονίκη και φτάνει στην Αθήνα αρχές Σεπτεμβρίου. Στις 8 του μηνός μαθαίνει για την ανακωχή της Ιταλίας με τους Συμμάχους και, όντας ο μόνος ανώτερος αξιωματικός στην πόλη, επιφορτίζεται με την εντολή να αφοπλίσει την ιταλική στρατιωτική Διοίκηση.Η συμβολή του στην αναίμακτη παράδοση εξουσίας ήταν καθοριστική. Ο διοικητής Βεκιαρέλι (Carlo Vecchiarelli) αρνείται τον αφοπλισμό των δυνάμεών του, που αριθμητικά υπερτερούν των γερμανικών στην πόλη. Είναι θέμα τιμής για τους Ιταλούς να μην παραδώσουν τα όπλα τους αμαχητί, δηλώνει. Βρισκόμενος προ αδιεξόδου, ο Λαντς, που είναι καθολικός και αντιπαθεί τους ναζί, παίρνει την πρωτοβουλία να επιτρέψει στους Ιταλούς την κατοχή του ατομικού τους οπλισμού. Ο Βεκιαρέλι τον αγκαλιάζει δακρυσμένος για την ιπποτική του χειρονομία.
Ανακοινώνοντας όμως τη συμφωνία στον στρατάρχη Λερ, ο Λαντς δέχεται επίπληξη. Ο πλήρης αφοπλισμός των Ιταλών ήταν προσωπική εντολή του Χίτλερ και κανείς δεν είχε το δικαίωμα να την παρακάμψει. Ο Λαντς επιστρέφει το ίδιο βράδυ στην ιταλική Διοίκηση με βαριά καρδιά. Η ιδέα μιας σύρραξης μεταξύ δύο πρώην συμμάχων μέσα στην Αθήνα τού φαίνεται παράλογη. Βρίσκει τον Βεκιαρέλι με τις πιτζάμες. Η έκφραση του τελευταίου παγώνει μέχρι που ο Λαντς δηλώνει ότι παρά τις εντολές που έλαβε, είναι αποφασισμένος να τηρήσει τη συμφωνία τους με οποιοδήποτε κόστος. Ο ιταλός στρατηγός εκφράζει για μια ακόμη φορά την ευγνωμοσύνη του.
Πίσω στο γερμανικό αρχηγείο ο Λαντς ανακοινώνει τη ριψοκίνδυνη απόφασή του μόνο στους παρόντες αξιωματικούς και όχι στον Λερ. Ηταν ο μόνος τρόπος για να αποφευχθεί αιματοχυσία, τονίζει. Ενας από αυτούς συμφωνεί μαζί του και αναλαμβάνει να τον καλύψει στον Λερ.
Αυτή ακριβώς η στάση του Λαντς στην Αθήνα εγείρει υποψίες για τον βαθμό ευθύνης του στη σφαγή της Κεφαλλονιάς δύο εβδομάδες αργότερα. Ας σημειωθεί εδώ ότι η ανάμειξη του ονόματός του και στη σφαγή του Κομμένου (16 Αυγούστου) είναι αδικαιολόγητη, αφού ο ίδιος έφτασε στην έδρα του στα Γιάννενα μόλις στις 9 Σεπτεμβρίου.
Εχοντας υπό τον έλεγχό του την περιοχή από την Κορυτσά ως το Μεσολόγγι και από το Μέτσοβο ως το Ιόνιο, ο Λαντς έμελλε να συνδεθεί με μια από τις μελανότερες σελίδες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τραγική μορφή της ο επικεφαλής της Μεραρχίας Ακουί (Acqui) στην Κεφαλλονιά στρατηγός Γκαντίν (Antonio Gandin). Αν και φιλογερμανός, βρέθηκε εγκλωβισμένος μεταξύ αντιφατικών διαταγών από τους ανωτέρους του και πίεσης από τους αξιωματικούς του και τελικά απέρριψε το αίτημα για άμεσο αφοπλισμό της Μεραρχίας του. Ο Λαντς επιμένει ότι εξήντλησε όλα τα μέσα για μια ειρηνική διευθέτηση της κρίσης, πηγαίνοντας προσωπικά στο νησί για να μεταπείσει τον Γκαντίν. Η ιταλική απόφαση για αντίσταση και η άνευ προκλήσεως βύθιση δύο γερμανικών πλοίων έκαναν αναπόφευκτη τη μετωπική σύγκρουση. Οταν οι Γερμανοί επικράτησαν στις 23 του μηνός στο νησί ήδη κείτονταν νεκροί 1.500 στρατιώτες.
Δεδομένης της συμφωνίας με τον Βεκιαρέλι στην Αθήνα, η αντίσταση της Μεραρχίας Ακουί συνιστούσε ανταρσία. O Λαντς διέταξε να παραπεμφθούν σε έκτακτο στρατοδικείο ο Γκαντίν και οι αξιωματικοί του και να εκτελεστούν με συνοπτικές διαδικασίες. Η πλήρης σιωπή του για την επακόλουθη σφαγή 5.000 ιταλών ομήρων είναι τουλάχιστον απογοητευτική. Είναι γνωστό ότι ο Χίτλερ προσωπικά έδωσε εντολή για να μην υπάρξει ούτε ένας ιταλός αιχμάλωτος. Αυτό που δεν ξέρουμε είναι αν ο Λαντς υπέκυψε στην πίεση των ανωτέρων του ή αν ένιψε τας χείρας του αφήνοντας την εκτέλεσή της στον επικεφαλής της δύναμης εισβολής Χίρσφελντ (Harald von Hirschfeld). Ο τελευταίος, όντας μόλις 31 ετών, μπορούσε ευκολότερα να γίνει όργανο της κτηνώδους συμπεριφοράς του ναζισμού από έναν βετεράνο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως ο Λαντς.
Οι υπόλοιπες σελίδες, αφιερωμένες στην Ελλάδα, ασχολούνται με τη δράση της 22ης Ορεινής Μεραρχίας στην Ηπειρο. Κύριο μέλημα του Λαντς ήταν η διατήρηση της τάξης στην περιοχή και η αποφυγή εχθροπραξιών με τους αντάρτες ώστε να κρατήσει ανοιχτό το πέρασμα του Μετσόβου για ανεφοδιασμό και να επικεντρωθεί στην προστασία της ακτογραμμής του Ιονίου.
Οι Γερμανοί υπολόγιζαν τη δύναμη του ΕΔΕΣ σε 20.000-30.000 άνδρες, ενώ θεωρούσαν τον ΕΛΑΣ κομμουνιστική οργάνωση υπό την καθοδήγηση του Τίτο. Γνωρίζοντας την αντιπαλότητα των δύο αντάρτικων ομάδων, ο Λαντς προσπάθησε ταυτόχρονα να την υποδαυλίσει αλλά και να εξασφαλίσει μια ανεπίσημη εκεχειρία εις όφελος των Γερμανών. Επιβεβαιώνει ότι αντήλλαξε συνδέσμους με τον Ζέρβα (ο οποίος, αφελώς κατά τον Λαντς, νόμιζε ότι οι Γερμανοί θα έκαιγαν τα Ιωάννινα αν δεν συνεργαζόταν μαζί τους) και ζήτησε από τη Μεραρχία του να βοηθήσουν τον ΕΔΕΣ για την εκκαθάριση του Μετσόβου από τον ΕΛΑΣ. Κράτησε δε τη συμφωνία τους μυστική από τους ανωτέρους του φοβούμενος ότι η γραφειοκρατία της Βέρμαχτ δεν θα την ενέκρινε.Η συνεννόηση του Λαντς με τον Ζέρβα διήρκεσε έως ότου οι Αγγλοι απείλησαν να διακόψουν τον ανεφοδιασμό του ΕΔΕΣ. Τότε μια μέρα οι Γερμανοί δέχτηκαν απρόκλητη επίθεση από δύναμη του ΕΔΕΣ, στην οποίαν απάντησαν σκληρά, αναγκάζοντας τον Ζέρβα να επιστρέψει στην προηγούμενη εκεχειρία τους. Οταν μάλιστα έγινε σαφές ότι η αποχώρηση των Γερμανών πλησιάζει, ο Ζέρβας πρότεινε στον Λαντς να διατάξει γενική επίθεση κατά του ΕΔΕΣ, ώστε μετά την αποχώρησή τους ο τελευταίος να έχει ερείσματα στον πληθυσμό και να αντισταθεί πιο αποτελεσματικά στην επέλαση του ΕΛΑΣ.
Ο Λαντς απέρριψε την πρόταση, αλλά υποσχέθηκε να ενημερώσει τον Ζέρβα για την ακριβή ημερομηνία της αποχώρησης της Μεραρχίας του ώστε ο ΕΔΕΣ να καταλάβει αμέσως το κενό εξουσίας. Ακόμη και τότε όμως γνώριζε ότι ο ΕΔΕΣ θα υποχωρούσε τελικά μπροστά στην αριθμητική υπεροχή του ΕΛΑΣ.
Η αφήγηση του Λαντς για την Ελλάδα κλείνει με μια άλλη πράξη αντίστασης στον Χίτλερ. Ενάντια στην εντολή της «καμένης γης» και έχοντας γνώση της φτώχειας που μάστιζε την περιοχή, επιλέγει να μοιράσει στους κατοίκους των Ιωαννίνων τρόφιμα, ρουχισμό και υλικό που δεν μπορεί να πάρει μαζί του αντί να τα καταστρέψει.
Η ΔΕΙΛΙΑ ΤΟΥ ΦΥΡΕΡ
Η συνωμοσία κατά του Χίτλερ
Αξιωματικός καριέρας που πολέμησε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Λαντς είδε με απέχθεια τη διείσδυση του ναζισμού στη Βέρμαχτ και την αυξανόμενη παρεμβολή του Χίτλερ σε καθαρά στρατιωτικά ζητήματα. Η αφόρητη αυτή κατάσταση οδήγησε τον Λαντς να συμμετάσχει σε συνωμοσία για τη σύλληψη του Χίτλερ σε επικείμενη επίσκεψή του κοντά στο Χάρκοβο. Η επίσκεψη ακυρώθηκε, αλλά η μετέπειτα εγκατάλειψη της πόλης στον Κόκκινο Στρατό χρεώθηκε στον Λαντς, ο οποίος θα κατέληγε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης αν δεν υπήρχαν ψυχραιμότερες φωνές. Σε ένα σημείο της αφήγησής του, ο Λαντς εκφράζει πικρία για τη δειλία τουΧίτλερ να αναλάβει την ευθύνη των πράξεών του, αποσυρόμενος στην κρύπτη του και αφήνοντας τους στρατηγούς του να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της ναζιστικής αλλοφροσύνης.
Η διαφοροποίηση του Λαντς από τις εντολές του Χίτλερ και της 5ης Στρατιάς μάς υπενθυμίζει ότι η άσκηση εξουσίας των Γερμανών στην κατεχόμενη Ελλάδα δεν ήταν αναγκαστικά ομοιόμορφη και ότι η σαδιστική προδιάθεση ναζιστών αξιωματικών μπορούσε εύκολα να υπερκεράσει τη στρατιωτική τιμή και σύνεση εμπειρότερων αξιωματικών.
Ο Ηλίας Χρυσοχοΐδης είναι ιστορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
