Οι Ελληνες Δίκαιοι των Εθνών

Η αναβίωση εγκλημάτων ρατσισμού και μισαλλοδοξίας που ταλαιπωρεί τις σύγχρονες κοινωνίες καθιστά την ετήσια Ημέρα Μνήμης Θυμάτων του Ολοκαυτώματος, όπως παγκοσμίως καθιερώθηκε η 27η Ιανουαρίου, περισσότερο από ποτέ σημαντική για το μήνυμα αποτροπής φαινομένων τρόμου που γέννησε ο ναζισμός. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και σε εκείνη τη σκοτεινή περίοδο υπήρξαν άνθρωποι που με τη στάση της ζωής τους κράτησαν ζεστή την ελπίδα ότι ο κόσμος μας μπορούσε να γίνει καλύτερος.

Ο τίτλος των Δικαίων των Εθνών ανήκει στο κράτος του Ισραήλ, που το 1953 προχώρησε στην ίδρυση του Ιδρύματος Γιαντ Βασέμ, ανάμεσα στις αρμοδιότητες του οποίου εντάσσεται και η αναζήτηση σε παγκόσμιο επίπεδο εκείνων που με κίνδυνο της ζωής τους διέσωσαν από τον θάνατο Εβραίους.

Αλτρουισμός και αυτοθυσία

Αν και ανάμεσα στους 315 Ελληνες Δικαίους των Εθνών προβάλλουν σημαίνουσες προσωπικότητες, οι Ελληνες που διέσωσαν συμπολίτες μας Εβραίους ήσαν στην πλειονότητά τους απλοί, καθημερινοί άνθρωποι που έδρασαν με μόνο κίνητρο την αλληλεγγύη τους προς συμπολίτες μας που σε πολλές περιπτώσεις ούτε καν γνώριζαν, όπως η οικογένεια του Γιάννη Ανδριόπουλου, από τα Τρίκαλα, που διέσωσε τον Σόλομον και τη Λούσι Φλορεντίν, μαζί με τα τρία τους παιδιά, όταν κατέφυγαν, αλλάζοντας συνέχεια σπίτια, στην Αθήνα. Σε ηλικία 80 ετών ήδη το 1991 η Ελένη Ανδριοπούλου έλεγε στη μαρτυρία της για τον άνδρα της Γιάννη Ανδριόπουλο: «Ο άνδρας μου ήταν υπερπατριώτης, αλτρουιστής και ευαίσθητος», σε όσους δε την επέπλητταν που κρύβοντας Εβραίους έθετε σε κίνδυνο την επταμελή οικογένειά της και φυσικά τα δικά της παιδιά απαντούσε: «Αυτό θα πει ανθρωπισμός».

Ιστορίες αλτρουισμού και αυτοθυσίας όπως της οικογένειας Ανδριόπουλου υπάρχουν δεκάδες μεταξύ των καταγεγραμμένων από το Ιδρυμα Γιαντ Βασέμ Ελλήνων. Αλλά και ακραίες, όπως η περίπτωση του Ευάγγελου Χαμηλοθώρη, που διέσωσε την οικογένεια Ναχμία με τα τρία της παιδιά με ψεύτικες ταυτότητες τις οποίες εξέδωσε ο αρχηγός της Αστυνομίας Εβερτ και τους φυγάδευσε στην Τουρκία με την υπόσχεση πως «εάν μάθω ότι δεν φτάσατε ζωντανοί, θα σκοτωθώ!» ή του ταξιτζή Παπαφωτίου από τη Θεσσαλονίκη που μετέφερε με κίνδυνο της ζωής του Εβραίους στην Αθήνα «μεταμφιεσμένους» από τον αυτοκινητιστή Νίκο Παφίλη σε «υπαλλήλους του Ερυθρού Σταυρού και Επισιτισμού» τη στιγμή που ο ίδιος ομολογεί στη μαρτυρία του ότι διέτρεχε μέγιστο κίνδυνο για τη ζωή του από καταδότες Ισραηλίτες της πόλης, γιατί υπήρχαν αρκετοί, και μάλιστα ο ίδιος κάνει μνεία συγκεκριμένων ονομάτων.

Στον αντίποδα ωστόσο εκείνων που κατέδωσαν συμπολίτες μας Εβραίους επωφελούμενοι ίδια οφέλη, η ελληνική ιστορία που δυστυχώς μόλις τώρα άρχισε να γράφεται για τη σκοτεινή εκείνη περίοδο επιφυλάσσει πολλές και θαυμαστές εκπλήξεις, όπως ενδεικτικά εδώ αναφέρεται η διάσωση της οικογένειας του Ραφαήλ Λεβή με δύο ανήλικα παιδιά από την Αθήνα που τους έκρυψε η Κωνσταντίνα Παναγοπούλου στο χωριό Λάλα του Νομού Ηλείας χωρίς να τους γνωρίζει η ίδια, απλώς γιατί της ζητήθηκε από έναν γνωστό της που διέμενε στον Πύργο και διατηρούσε εμπορικές σχέσεις με την επιχείρηση Λεβή. Η Κωνσταντίνα, όμως, που το έτος βράβευσής της (1995) ήταν 80 ετών, γνώριζε τον κίνδυνο, όπως και ένα ολόκληρο χωριό, που σιωπούσε και συγκάλυπτε το μεγάλο μυστικό, πάντοτε με κίνδυνο από τη συχνή παρουσία και τις επισκέψεις γερμανικών περιπόλων και αξιωματικών που ως… λάτρεις της κλασικής Ελλάδας έδειχναν αδυναμία στην περιοχή επισκεπτόμενοι συχνά τη γειτονική αρχαία Ολυμπία.

Το ίδιο συνέβη και με το χωριό Στόμιο Λαρίσης, όπου τέσσερις πολυμελείς οικογένειες των Δ. Μωυσή, Ι. Εσκενάζυ, Ι. Κοέν και Ι. Σακκή παρέμειναν κρυπτόμενες για δύο ολόκληρα χρόνια με χριστιανικά ονόματα χάρη στην Εθνική Αντίσταση και στον καπετάνιο της περιοχής Σταύρο Διαμαντή. Και σε εκείνη την περίπτωση ολόκληρο το χωριό, ακόμη και όταν ο πρόεδρός του έφτασε να κιοτέψει υπό τις απειλές των Γερμανών, αντιστάθηκε και διαφύλαξε μέχρι τέλους το βαρύ μυστικό.

Ο ρόλος του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ

Κορυφαίος στη διάσωση των Εβραίων της χώρας μας υπήρξε αναμφισβήτητα ο ρόλος των αντιστασιακών οργανώσεων και κυρίως του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, στον οποίο κατετάγη σημαντικός αριθμός εβραίων μαχητών σε σχέση με τον συντηρητικό ΕΔΕΣ. Στη μαρτυρία του εαμίτη δικηγόρου Σωτήρη Παπαστράτη, που βραβεύτηκε με τον τίτλο του Δικαίου των Εθνών, αναφέρεται ότι είχε στηθεί ολόκληρο δίκτυο διαφυγής εβραίων από το χωριό Τσακαίοι της Εύβοιας προς την Παλαιστίνη, σύμφωνα με απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ. Υπεύθυνος είχε ορισθεί ο ίδιος. Παραλαμβάνοντας μάλιστα το μετάλλιο που του απονεμήθηκε το 1989 σε τελετή στο Δημαρχείο της Αθήνας είπε πως «το μετάλλιο και η τιμή ανήκουν στην Οργάνωση του ΕΑΜ και στην Εθνική Αντίσταση».

Εξόχως διαφωτιστική για τη δράση των Ισραηλιτών στις αντιστασιακές οργανώσεις είναι και η μαρτυρία του εαμίτη δικηγόρου Τάσου Βασσατή που μαζί με τον επίσης δικηγόρο και συναγωνιστή του Ηλία Κεφαλίδη (Δίκαιοι των Εθνών και οι δύο) έπεισαν τον αρχιραβίνο της Αθήνας Ηλία Μπαρτζιλάι να εξαφανισθεί μαζί με τους κοινοτικούς καταλόγους που είχαν τα ονόματα των Εβραίων της πόλης και αναζητούσαν οι Γερμανοί. Γράφει στη μαρτυρία του: «Το κίνημα της Αντίστασης καλλιέργησε πνεύμα αλληλεγγύης και συμπαράστασης όλου του πληθυσμού ειδικά με τους διωκόμενους Ισραηλίτες. Τα συνθήματα ήταν ανοίξτε τα σπίτια σας, συγκέντρωση χρημάτων, αποστολές στο βουνό κτλ. Ο αγώνας αυτός και τα αποτελέσματά του είχαν εκτιμηθεί μετά την απελευθέρωση ως υπόδειγμα στον ευρωπαϊκό χώρο με παρόμοιες συνθήκες». Για δε τη συμμετοχή Εβραίων μας στην Εθνική Αντίσταση έγραφε: «Η Επιτροπή Αντίστασης των Ισραηλιτών στο πλαίσιο του ΕΑΜ Αθήνας ανέπτυξε πολύπλοκη δράση για το φρόνημα των υπό διωγμό Ισραηλιτών, όπως προκηρύξεις, έκδοση εφημερίδας σε πολύγραφο, γράψιμο συνθημάτων στους τοίχους κ.ά.».

Δεν είναι λίγες οι φωνές των Εβραίων που σώθηκαν και ομολογούν πως μετάνιωσαν γιατί άργησαν για δεκαετίες να αναφερθούν στους διασώστες τους. Αλλά και πολλοί ήσαν εκείνοι που αρνήθηκαν να τιμηθούν και προτίμησαν την ανωνυμία. Ισως γι’ αυτό ο αριθμός τους, καίτοι υψηλός στην Ευρώπη αναλογικά με τον πληθυσμό της χώρας, έχει περιορισθεί στο συγκεκριμένο νούμερο. Αν όμως στις συγκεκριμένες συμπεριφορές συνέβαλε το γεγονός ότι ο κόσμος παρέμενε για δεκαετίες μουδιασμένος από τα τραύματα και την ανείπωτη φρίκη εκείνου του εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας, σήμερα αντίθετα πρέπει να γρηγορεί. Οι καιροί γαρ ου μενετοί…