Ιρίδιο: σπάνιο και ανοξείδωτο

Μικρό βιογραφικό για το στοιχείο ιρίδιο. Κάθε Κυριακή «Το Βήμα» μας ταξιδεύει και σε μια άλλη γωνιά του περιοδικού πίνακα.

Βίος και πολιτεία

Ολα τα ξυραφάκια που «δανείζονται» το όνομά του δεν σημαίνει και ότι πράγματι περιέχουν ιρίδιο. Υπάρχει και ένα όμως, ονόματι Zafirro Iridium, η λαβή του οποίου είναι φτιαγμένη κατά 99,95% από καθαρό ιρίδιο, οι λάμες του είναι από ζαφείρια και οι βίδες του από πλατίνα. Το όλον ξυραφάκι κοστίζει μόλις… 100.000 δολάρια! Η εταιρεία που παράγει τη συλλεκτική σειρά προβάλλει ότι αντέχει όχι για μία αλλά για πολλές ζωές

Η εξαφάνιση των δεινοσαύρων, ιδιαίτερα από το 1980, έχει ερευνηθεί πολύ εντατικά αλλά παραμένει όχι μόνον ένα συναρπαστικό θέμα αλλά και ένα ενδιαφέρον αίνιγμα, παρ’ όλο που έχουμε φθάσει σε πολύ ακριβείς χρονολογικές διαπιστώσεις.

Εναν χρόνο λοιπόν πριν, στο περιοδικό «Science», έντυπο από τα εγκυρότερα επιστημονικής έρευνας, στις 8 Φεβρουαρίου, δημοσιευόταν μια εργασία που κατέληγε στο να μετράει με ακρίβεια ετών το πότε ένας μετεωρόλιθος από το Διάστημα έπεσε στη χερσόνησο του Γιουκατάν, στο Μεξικό, δημιουργώντας τεράστιες ανωμαλίες στη ζωή επάνω στη Γη. Και βρέθηκε ότι πριν από 66.039.000 χρόνια συνέβη αυτή η ολέθρια για πολλούς ζωντανούς οργανισμούς συνάντηση. Παλαιότερες θεωρίες, ιδιαίτερα από το 1980, με κύριους υποστηρικτές τους Alvarez, πατέρα και γιο, ήθελαν αυτό το γεγονός να εξαφάνισε μέσα σε λίγες εβδομάδες ή και μήνες τους δεινοσαύρους από τη Γη. Σήμερα, προβάλλεται ως πιο λογική θεωρία αυτή που θέλει οι δυσκολίες επιβίωσης να έχουν ξεκινήσει πιο πριν εξαιτίας των ηφαιστειακών εκρήξεων στην περιοχή της Ινδικής χερσονήσου και η προσγείωση του διαμέτρου 10 χιλιομέτρων διαστημικού ογκόλιθου να ήταν το άχυρο που συνέτριψε την ήδη φορτωμένη σπονδυλική στήλη των δεινοσαύρων ή αλλιώς η χαριστική βολή και για το μισό περίπου της γήινης πανίδας και χλωρίδας, με τα μεγαλύτερα σε μέγεθος πλάσματα να την πληρώνουν χειρότερα αφού τα μικρότερα φυτοφάγα δεν έβρισκαν τροφή, οπότε και τα μεγαλύτερα σαρκοφάγα τι να έτρωγαν;

Ο μετεωρίτης Willamette, ο έκτος κατά σειράν μεγέθους που έχει εντοπιστεί στη Γη, περιέχει 4,7 μέρη ανά εκατ. ιρίδιο. Βρέθηκε στο Ορεγκον και εκτίθεται στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Νέας Υόρκης

Με την πτώση του μετεωρίτη εκλύθηκε ενέργεια ισοδύναμη με αυτήν από 1 δισεκατομμύριο βόμβες όπως της Χιροσίμα, καταστράφηκε το παν σε ακτίνα 1.500 χιλιομέτρων, δημιουργήθηκε τσουνάμι αλλά και νέφος που εμπόδισε για μήνες τις ακτίνες του Ηλίου να φθάνουν στην επιφάνεια της Γης, σκοτώνοντας ακόμη περισσότερα φυτά και ζώα.

Και ποιος ο λόγος να αναφερθούν όλα αυτά εδώ; Γιατί έναν από τους πρώτους ρόλους στην όλη ιστορία, ειδικά για το αν κάτι ήλθε πραγματικά από το Διάστημα, έχει παίξει ένα χημικό στοιχείο, πολύ σπάνιο στη Γη και πολύ πιο άφθονο στα σώματα που έρχονται από το Διάστημα και χτυπούν την επιφάνεια του πλανήτη μας.

Το ιρίδιο, ενώ είναι ένα από τα τρία πιο σπάνια και ελάχιστα σε ποσότητα χημικά στοιχεία στην επιφάνεια της Γης εκεί στο Chicxtulub, στη χερσόνησο του Γιουκατάν, εμφανίζεται σε ένα αφύσικα εκτεταμένο στρώμα. Και από πιστοποιημένες άλλες νεότερες πτώσεις, όπως πριν από 36 εκατομμύρια χρόνια, σε Ρωσία και Ηνωμένες Πολιτείες, το ιρίδιο είναι κάτι σαν δώρο από το Διάστημα, κάθε μετεωρόλιθος έχει αρκετή δόση από αυτό.

Η Ιρις ήταν μια από τις πιο γοητευτικές φαντασιώσεις αυτών που δημιουργούν τις μυθολογίες. Ηταν ο θηλυκός Ερμής, με φτερά στις πλάτες, μετέφερε σε χρυσή υδροχόη το «ιερόν ύδωρ» και το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της ήταν ότι την απεικόνιζαν με επτά χρώματα, άρα η πορεία της από τη Γη στον ουρανό την έκανε να είναι η προσωποποίηση του Ουράνιου Τόξου και μια δευτερεύουσα μεν θεότητα αλλά συνδεδεμένη πολύ με τα χρώματα της Φύσης. Το ιρίδιο ανακάλυψε πρώτος ο άγγλος χημικός Smithson Tennant (1761-1815) το 1803 και εντυπωσιασμένος από τα πολλά χρώματα που παρουσίαζαν τα άλατα του στοιχείου, έχοντας προφανώς και γνώση της ελληνικής μυθολογίας, του έδωσε το όνομα ιρίδιο.

Ατομικός αριθμός: 77

Ατομικό βάρος: 192.217

Σημείο τήξης: 2.410^oC

Σημείο ζέσης: 4.130 ^oC

Αριθμός ισοτόπων: 36

Η συνάφειά του με τον σίδηρο, δηλαδή η εύκολη δημιουργία δεσμών, έχει δώσει λαβή για την υπόθεση ότι το περισσότερο ιρίδιο θα πρέπει να βρίσκεται στον υγρό πυρήνα στο κέντρο της Γης.

Η παρουσία ιριδίου στη μύτη μιας πένας αποτελεί την καλύτερη περγαμηνή αντοχής

Οχι πολλά πράγματα, εκτός και αν του ζητήσουμε εμείς κάτι. Δεν ανακατεύεται αυθόρμητα με τις βιολογικές διαδικασίες αλλά παίζει ρόλο σε μια θεραπεία των καρκινικών όγκων με το όνομα βραχυθεραπεία, όπου χρησιμοποιείται το ραδιοϊσότοπο ιρίδιο-192 με ημιζωή 73,8 ημερών για ακτινοβόληση εξ επαφής, θα λέγαμε. Ο όρος είναι «Brachytherapy», αντλώντας βέβαια από την ελληνική γλώσσα τον όρο «βραχύς».

Είναι το πιο ανθεκτικό σε οξειδώσεις μέταλλο που υπάρχει στη Γη. Επίσης είναι το δεύτερο σε πυκνότητα στοιχείο του περιοδικού πίνακα με το όσμιο να προηγείται μόλις κάποια εκατοστά του γραμμαρίου. Οντας ανοξείδωτο ακόμη και από το λεγόμενο βασιλικό νερό, που οξειδώνει ακόμη και τα ευγενή μέταλλα (οξειδώνεται μόνον από φθοριούχο χλώριο), είχε επιλεγεί για να δημιουργηθούν από αυτό το υλικό το πρότυπο μέτρο και το πρότυπο κιλό μάζης που φυλασσόταν στο Διεθνές Γραφείο Μέτρων και Σταθμών στο Παρίσι. Μόλις τρεις τόνοι από αυτό το μέταλλο παράγονται ετησίως και μάλιστα προκύπτει σαν παραπροϊόν της παραγωγής του νικελίου. Χρησιμοποιήθηκε παλαιότερα εξαιτίας της σκληρότητάς του στο ακρότατο και πιο κρίσιμο σημείο μιας πένας πολυτελείας αλλά και σήμερα ακόμη είναι βασικό υλικό σε εξαρτήματα κινητήρων αεροπλάνων. Επίσης το βρίσκουμε στην αιχμή των σπινθηριστών (μπουζί) πολύ καλής κατασκευής δίνοντάς τους ζωή ως και 150.000 χιλιόμετρα.

Πρόκειται για μια μέθοδο καταπολέμησης του καρκίνου με ακτινοβολία που έχει τη βάση της στη σκέψη «καλύτερα από κοντά παρά από μακριά». Τοποθετείται δηλαδή μια πηγή ακτινοβολίας επάνω στον καρκινικό όγκο και αφήνεται να δράσει εκεί πλήττοντας πιο πολύ αυτόν παρά τους γύρω ιστούς. Πώς γίνεται αυτό; Συνήθως με δύο τρόπους. Με έναν καθετήρα ο γιατρός φθάνει στο επίμαχο σημείο ή πολύ κοντά σε αυτό. Ενα από τα όργανα που εφαρμόζεται αυτή η μέθοδος είναι ο προστάτης. Μέσα από τον καθετήρα περνάει ένα λεπτότερο ειδικά διαμορφωμένο σύρμα που έχει στην άκρη του ένα δισκίο με ραδιενεργό ιρίδιο. Με τη βοήθεια υπολογιστή καθορίζεται το πού θα αφεθεί το δισκίο μέσα στον προστάτη. Μπορεί να αφεθούν από 80 ως και 120 τέτοια μικροσκοπικά δισκία που για δύο ή και τρεις μήνες θα ακτινοβολούν εξ επαφής τον προστάτη ενώ η ακτινοβολία θα διαχέεται ελάχιστα στους γύρω υγιείς ιστούς. Κάποια στιγμή, αφού η ημιζωή του ιριδίου-192 είναι 73,8 ημέρες, η πηγή αυτή θα πάψει πλέον να εκπέμπει ακτινοβολία-γάμα και κατά πάσα πιθανότητα ο στόχος θα έχει επιτευχθεί. Οι πέριξ ιστοί όμως παραμένουν απρόσβλητοι, σε αντίθεση με την ακτινοβολία που από το εξωτερικό του σώματος κατευθύνεται και στοχεύει ένα εσωτερικό όργανο, ακτινοβολώντας όμως και όποιον ιστό παρεμβάλλεται. Και η μέθοδος αυτή δεν είναι χωρίς μικροεπιπλοκές αλλά φαίνεται ότι κερδίζει έδαφος, ιδιαίτερα στη Μεγάλη Βρετανία.