Γονιδιακή θεραπεία για το Πάρκινσον

Μια μέθοδος επί έτη παρεξηγημένη, μια νευροεκφυλιστική νόσος για την οποία δεν υπάρχει οριστική, αποτελεσματική θεραπεία ενώ εκείνη συνεχίζει να προκαλεί τρόμο (κυριολεκτικώς και μεταφορικώς) σε εκατομμύρια ανθρώπους, μια επιστημονική συνεργασία με ευρωπαϊκό αέρα που διέθετε κυπριακές αλλά και ελληνικές «πινελιές» και τελικώς μια υποσχόμενη, σύμφωνα με τελευταία στοιχεία, θεραπευτική προσέγγιση που ελπίζεται ότι θα… ζωγραφίσει ένα καλύτερο μέλλον για εκατομμύρια άτομα σε ολόκληρο τον κόσμο.

Ας αναλύσουμε όμως από την αρχή τους όρους αυτής της «εξίσωσης» που ελπίζεται ότι κάποια ημέρα –όχι και πολύ μακρινή –θα βγάλει… αίσιο αποτέλεσμα. Η νευροεκφυλιστική νόσος, περί ης ο λόγος, είναι η νόσος του Πάρκινσον –πρόκειται για τη δεύτερη συχνότερη νευροεκφυλιστική νόσο μετά την Αλτσχάιμερ που μετρά περί τα επτά ως 10 εκατομμύρια «θύματα» παγκοσμίως. Η παρεξηγημένη επιστημονική μέθοδος είναι η γονιδιακή θεραπεία, η οποία ξεκίνησε την «καριέρα» της πριν από περισσότερα από 20 χρόνια, πέρασε από 40 κύματα καθώς συνδέθηκε με σοβαρές παρενέργειες, ακόμη και με θάνατο, και τελικώς φαίνεται πια να «ωριμάζει» και σταδιακά να δικαιώνεται. Οσο για την επιστημονική συνεργασία που δείχνει, τουλάχιστον με τα μέχρι στιγμής αποτελέσματα τα οποία δημοσιεύθηκαν πριν από λίγες ημέρες στην έγκριτη ιατρική επιθεώρηση «The Lancet», να… τρομάζει το Πάρκινσον αυτή κινήθηκε σε έναν γαλλοβρετανικό άξονα (και όχι μόνο). Επικεφαλής ήταν ειδικοί του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου «Ανρί Μοντόρ» στο Παρίσι ενώ συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, ο κύπριος επικεφαλής ερευνών της βρετανικής εταιρείας Oxford BioMedica η οποία ανέπτυξε τη θεραπεία δρ Κυριάκος Μητροφάνους αλλά και ο έλληνας καθηγητής Μοριακής Βιοϊατρικής και επικεφαλής του Τμήματος Γονιδιακής Θεραπείας στο Imperial College του Λονδίνου κ. Νικόλας Μαζαράκης. «Το Βήμα» ήλθε σε επαφή με το ελληνοκυπριακό «στοιχείο» της ομάδας η οποία ελπίζεται ότι θα μετατραπεί σε «dream team» που θα διώξει τον… εφιάλτη του Πάρκινσον από πολλούς ανθρώπους.

Η νόσος του Πάρκινσον συνδέεται με τον σταδιακό θάνατο ορισμένων νευρικών κυττάρων που βρίσκονται βαθιά στο κέντρο του εγκεφάλου και παράγουν τον νευροδιαβιβαστή ντοπαμίνη –πρόκειται για ένα χημικό του εγκεφάλου απολύτως απαραίτητο για τον σχεδιασμό και την εκτέλεση των κινήσεων. Είναι λοιπόν επόμενο ότι η έλλειψη ντοπαμίνης οδηγεί και στα χαρακτηριστικά συμπτώματα της νευροεκφυλιστικής νόσου όπως η βραδυκινησία, οι τρόμοι, η μυϊκή δυσκαμψία. Η «ρίζα» του προβλήματος, η έλλειψη της πολύτιμης ντοπαμίνης, οδήγησε και στην επαναστατική για την εποχή της θεραπεία ενάντια στο Πάρκινσον, τη λεβοντόπα, την οποία μάλιστα χορήγησε για πρώτη φορά σε ασθενείς με Πάρκινσον στα τέλη της δεκαετίας του 1960 στις ΗΠΑ ο έλληνας γιατρός Γιώργος Κοτζιάς. Η λεβοντόπα μετατρέπεται στον οργανισμό σε ντοπαμίνη και βελτιώνει γρήγορα όλα τα συμπτώματα της νόσου. Ωστόσο η δράση της εξασθενεί ακόμη και μέσα στη διετία από την αρχή της λήψης. Ετσι τα τελευταία χρόνια έχουν εμφανιστεί και άλλες φαρμακευτικές θεραπείες οι οποίες όμως δεν προσφέρουν ίαση.

Ετσι είναι επόμενο ερευνητικές ομάδες να στρέφονται προς άλλες πιο μόνιμες λύσεις ώστε να κατατροπώσουν το Πάρκινσον. Και η γονιδιακή θεραπεία φαίνεται ότι είναι ένας τέτοιος σημαντικός υποψήφιος που με βάση τα νέα ευρήματα ίσως μετατραπεί κάποια ημέρα σε… πρωταγωνιστή ενάντια στη νευροεκφυλιστική νόσο.

Η επαναστατική θεραπεία

Ποια ήταν όμως αυτά τα ενθαρρυντικά ευρήματα; Οπως εξηγεί ο κ. Μητροφάνους στο «Βήμα» η συγκεκριμένη θεραπεία που ονομάζεται ProSavin χορηγήθηκε σε Βρετανία και Γαλλία (συγκεκριμένα στο νοσοκομείο «Ανρί Μοντόρ» καθώς και στο Νοσοκομείο Αντενμπρούκ στο Κέιμπριτζ) σε 15 ασθενείς ηλικίας 48-65 ετών με προχωρημένου σταδίου νόσο Πάρκινσον οι οποίοι δεν ανταποκρίνονταν στις συμβατικές θεραπείες. Ολοι οι ασθενείς που συμμετείχαν (12 στη Γαλλία και τρεις στη Βρετανία) έλαβαν μόνο μια έγχυση της γονιδιακής θεραπείας. Ενας αβλαβής ιός –στη συγκεκριμένη περίπτωση ένας βραδύς ιός (lentivirus) –χρησιμοποιήθηκε ως «όχημα» που μετέφερε απευθείας στον εγκέφαλο τρία γονίδια τα οποία κωδικοποιούν για ένζυμα απαραίτητα στη σύνθεση της ντοπαμίνης.

Η προσέγγιση αυτή συνδέεται με σημαντικές πρωτιές και πλεονεκτήματα, κατά τον κ. Μητροφάνους. «Κατ’ αρχάς είναι η πρώτη φορά που εισάγεται απευθείας στον εγκέφαλο ένα τέτοιο «όχημα μεταφοράς». Κατά δεύτερον η χορήγηση γίνεται απευθείας στο ραβδωτό σώμα του εγκεφάλου, σε μια περιοχή του όπου εκλύεται υπό φυσιολογικές συνθήκες η ντοπαμίνη, γεγονός που χάρη στην επικεντρωμένη δράση της θεραπείας μειώνει σημαντικά τον κίνδυνο σοβαρών παρενεργειών».

Πράγματι, οι παρενέργειες που έχουν μέχρι στιγμής καταγραφεί στο πλαίσιο της δοκιμής, σύμφωνα με τη δημοσίευση, δεν ήταν σημαντικές (κυριότερη ήταν η δυσκινησία) ενώ σε όλες τις περιπτώσεις η θεραπεία επέφερε βελτίωση στα κινητικά συμπτώματα των ασθενών. Τα σκορ των ασθενών στα τεστ που αφορούσαν την κινητικότητα έδειξαν βελτίωση της τάξεως του 30% κατά μέσο όρο ενώ οι ίδιοι εθελοντές δήλωσαν ότι απέκτησαν καλύτερη ποιότητα ζωής. Ο κύπριος ερευνητής διευκρινίζει ότι η θεραπεία χορηγήθηκε σε τρεις δόσεις (χαμηλή δόση σε τρεις ασθενείς, μεσαία δόση σε έξι ασθενείς και υψηλή δόση σε έξι ασθενείς). Οι εθελοντές παρακολουθήθηκαν επί 12 μήνες κατά μέσο όρο και, όπως φάνηκε, όσοι εξ αυτών έλαβαν τη μεγαλύτερη δόση της θεραπείας εμφάνισαν και τα καλύτερα αποτελέσματα. «Υπάρχουν ασθενείς που έλαβαν όμως τη θεραπεία ως και πριν από τέσσερα χρόνια και η επίδρασή της φάνηκε να διαρκεί. Τομογραφίες ΡΕΤ επιβεβαιώνουν και σήμερα ότι στον εγκέφαλο συνεχίζει να παράγεται ντοπαμίνη, κάτι που δεν συνέβαινε πριν από τη θεραπεία».

Το μεγαλύτερο «ατού» αυτής της προσέγγισης, σύμφωνα με τον κ. Μητροφάνους, είναι ότι «παρέχει συνεχή και σταθερή έκλυση ντοπαμίνης στον εγκέφαλο και έτσι μπορεί να αποτελέσει μια μακροπρόθεσμη θεραπεία, κάτι που δεν συμβαίνει με τα συμβατικά φάρμακα».

Επόμενος στόχος είναι η βελτίωση της μεθόδου ώστε να εξαχθούν τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα. Οπως μας πληροφορεί ο κύπριος ειδικός «βρισκόμαστε σε φάση κατά την οποία χρησιμοποιούμε ακόμη πιο τελειοποιημένα «οχήματα μεταφοράς» τα οποία «κουβαλούν» πιο μεγάλη δόση της θεραπείας. Ουσιαστικά μεταφέρονται γονίδια που οδηγούν σε παραγωγή ακόμη περισσότερης ντοπαμίνης και τα μέχρι στιγμής πειράματά μας σε ζώα δείχνουν ότι με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται πενταπλάσια αποτελεσματικότητα σε σύγκριση με το παρελθόν». Βέβαια σκοπός είναι αυτή η βελτιωμένη εκδοχή της θεραπείας να φθάσει στον άνθρωπο, κάτι που ο κ. Μητροφάνους εκτιμά ότι μπορεί να συμβεί σε έναν χρόνο στο πλαίσιο δοκιμών που θα περιλαμβάνουν σε πρώτη φάση 10-15 ασθενείς. Η ερευνητική ομάδα εύχεται η καλή αρχή που έγινε ήδη να έχει ακόμη καλύτερη συνέχεια (και όλα συνηγορούν σε αυτό).

Δεν είναι η πρώτη φορά που γονιδιακή θεραπεία δοκιμάζεται για τη νόσο του Πάρκινσον, είναι όμως η πρώτη φορά που εφαρμόζεται μια τέτοια προσέγγιση, εξηγεί στο «Βήμα» ο κ. Μαζαράκης ο οποίος είναι από τους πλέον αρμόδιους να μιλήσει για τη θεραπεία ProSavin. Και αυτό διότι ήταν από τους εμπνευστές της συγκεκριμένης μεθόδου η οποία «πρωτογεννήθηκε» το 1997 ενώ εκείνος εργαζόταν τότε στην Oxford BioMedica (σημειώνεται ότι πρόκειται για εταιρεία spin out του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης που συστήθηκε από καθηγητές του Τμήματος Βιοχημείας του Πανεπιστημίου το 1995). Μάλιστα, δημιούργησε το πρωτόκολλο των πειραμάτων που προηγήθηκαν, όπως συμβαίνει πάντα, των κλινικών δοκιμών σε ανθρώπους και αφορούσαν την εφαρμογή της μεθόδου σε πιθήκους –τα αποτελέσματα εκείνα είχαν δημοσιευθεί τον Οκτώβριο του 2009 στην επιθεώρηση «Science Translational Medicine». «Πιστέψαμε ήδη από τη φάση των πειραμάτων στους πιθήκους στη δυναμική αυτής της θεραπείας. Είναι χαρακτηριστικό ότι συνεργαζόμασταν με τον καθηγητή Στεφάν Παλφί από το Πανεπιστήμιο Paris 12 για τα πειράματα σε πιθήκους μακάκους –ο γάλλος καθηγητής είναι και ο επικεφαλής των δοκιμών στους ανθρώπους –και κάποια ημέρα, ενώ τα πειράματα διεξάγονταν επί γαλλικού εδάφους, ο δρ Παλφί με πήρε τηλέφωνο και μου είπε: «Μπορώ να σου εξηγήσω τι σε θέλω από το τηλέφωνο, όμως είναι καλύτερα να έλθεις εδώ». Οταν έφθασα στο Παρίσι έμεινα άναυδος. Πίθηκοι που πριν από τη χορήγηση της θεραπείας δεν μπορούσαν καν να κινηθούν σκαρφάλωναν στα κλουβιά τους». Μάλιστα η θεραπεία αποδείχθηκε ότι διόρθωνε τα κινητικά προβλήματα των μακάκων ως και επί τριάμισι χρόνια χωρίς να υπάρχουν παρενέργειες.

Εκείνα τα πειράματα άνοιξαν τον δρόμο και για τις δοκιμές στους ανθρώπους που ήλθαν τώρα να μοιράσουν αισιοδοξία. Ο κ. Μαζαράκης θεωρεί πως η νέα γονιδιακή προσέγγιση είναι πολλά υποσχόμενη όχι μόνο για τη νόσο του Πάρκινσον αλλά και για άλλες νευροεκφυλιστικές νόσους. Και αυτό διότι, όπως σημειώνει, «οι lenti-ιοί που χρησιμοποιούνται στο πλαίσιο της μεθόδου αποτελούν καλά «οχήματα μεταφοράς». Οι ιοί αυτοί συγγενεύουν με τον ιό HIV του AIDS ο οποίος ενσωματώνει το γενετικό υλικό του στο γονιδίωμα των κυττάρων που μολύνει, γεγονός που διασφαλίζει μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα».

Ο καθηγητής τονίζει πάντως πως ο δρόμος είναι μακρύς και απαιτούνται μεγαλύτερου εύρους δοκιμές. «Πρόκειται για μια θεραπεία σε δοκιμαστική φάση και αυτό πρέπει να υπογραμμίσουμε και προς το κοινό στην Ελλάδα. Λαμβάνουμε πολλά τηλεφωνήματα από έλληνες ασθενείς, ωστόσο πρέπει να γνωρίζουν ότι δεν πρόκειται για μια διαθέσιμη θεραπεία. Χρειάζεται υπομονή από τους ασθενείς και επιμονή από τους επιστήμονες». Οντως αυτά χρειάζονται για να νικηθεί η… επιμονή του Πάρκινσον να κλέβει ζωή (τόσο σε ποιότητα όσο και σε ποσότητα) από εκατομμύρια ανθρώπους.