Ανθισμένο ταξίδι στην αιωνιότητα

Στεφάνια και γιρλάντες από μυρωδάτα και πολύχρωμα λουλούδια συνόδευαν τους Φαραώ της αρχαίας Αιγύπτου στο ταξίδι τους προς την αιωνιότητα. Σε πείσμα της πεποίθησης που θέλει τα άνθη να είναι εφήμερα, κάποια από αυτά τα λουλουδένια στολίδια διατηρήθηκαν επί χιλιετίες περιμένοντας ανέπαφα τους αρχαιολόγους που άρχισαν έκπληκτοι να τα ανακαλύπτουν στα τέλη του 19ου αιώνα. Τα δείγματα του είδους προσφέρουν μια σπάνια ματιά στα ήθη, στα έθιμα και στους συμβολισμούς των αρχαίων Αιγυπτίων, ενώ ταυτόχρονα αποτελούν μοναδικές «ζωντανές» μαρτυρίες για τη βλάστηση και τις καλλιέργειες της εποχής. Μόνο που δυστυχώς είναι πολύ λίγα και ελλιπή. Ενα χαμένο τμήμα της σπουδαιότερης συλλογής νεκρικών λουλουδιών που διαθέτουμε, το οποίο ανακαλύφθηκε πρόσφατα στη Ζυρίχη, έρχεται τώρα να συμπληρώσει πολλά κενά. Η αρχαιοβοτανολόγος που το «ξέθαψε» αποκαλύπτει στο «Βήμα» τα μυστικά του.

Εκτός του ότι περιβάλλονταν από κοσμήματα, πολυτελή αντικείμενα, μια ολόκληρη οικοσκευή και τρόφιμα που θα τους εξασφάλιζαν όλες τις ανέσεις στην άλλη ζωή, οι Φαραώ των αρχαίων Αιγυπτίων περνούσαν στην αιωνιότητα… ανθοστολισμένοι. Και αυτό, όπως αποδεικνύεται, όχι μόνο για καλλωπιστικούς λόγους. Οι σαρκοφάγοι τους στολίζονταν με στεφάνια και γιρλάντες από λουλούδια και φυτά προσεκτικά επιλεγμένα ως προς τον συμβολισμό τους. Οσο και αν φαίνεται απίστευτο, κάποια από αυτά τα άνθη και τα φυτά άντεξαν στον χρόνο παραμένοντας άθικτα επί χιλιετίες, ώσπου οι ανασκαφές να τα φέρουν ξανά στο φως. Τα δείγματα του είδους είναι λίγα και ελλιπή –και εξίσου ελλιπείς είναι και οι σχετικές πληροφορίες μας. Ενας «θησαυρός» που ανακαλύφθηκε στα υπόγεια του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης έρχεται όμως να συμπληρώσει πολλά χαμένα κομμάτια προσφέροντας μια καλύτερη εικόνα του παζλ.

Η Κριστιάν Ζακά, αρχαιοβοτανολόγος στο Ινστιτούτο Βιολογίας των Φυτών του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης στην Ελβετία, ανέλαβε μια άχαρη δουλειά. Το Ινστιτούτο Συστηματικής Βιολογίας του πανεπιστημίου, το οποίο έπρεπε να μετακομίσει, ήθελε να «ξαλαφρώσει» τις βαρυφορτωμένες αποθήκες του και αυτή επιφορτίστηκε με τη διαλογή. Η αγγαρεία μετατράπηκε όμως σε μια συναρπαστική εξερεύνηση όταν έπεσε επάνω σε ένα σκονισμένο κιβώτιο με την επιγραφή «Θήβαι». Αρχικά το μυαλό της πήγε στην αρχαία Ελλάδα, ανοίγοντας όμως το κουτί ανακάλυψε χειρόγραφα με ιερογλυφικά και ξακουστά ονόματα Φαραώ της αρχαίας Αιγύπτου συνοδευόμενα από ένα πλήθος δειγμάτων φυτών και λουλουδιών.

Φύλλο σφενδάμου από τα δείγματα της συλλογής Μασπερό που αρχειοθέτησε ο Γκέοργκ Σβάινφοουρτ – η μούμια ήταν καλυμμένη ολόκληρη με αυτά τα φύλλα, όπως σημείωσε ο γερμανός φυσιοδίφης

Τα δείγματα προέρχονταν από την περίφημη συλλογή Μασπερό. Ο γάλλος αιγυπτιολόγος Γκαστόν Μασπερό είχε ανακαλύψει το 1881 στο Ντέιρ ελ Μπαχάρι, έξω από τις Θήβες, έναν τάφο ο οποίος περιείχε τις μούμιες 50 Φαραώ και βασιλισσών, εκ των οποίων μερικοί από τους διασημότερους της αρχαίας Αιγύπτου όπως ο Ραμσής Β’, ο Αμένοφις, ο Αχμωσις, ο Τούθμωσις Β ή η Νεφερτάρι. Οι μούμιες είχαν μεταφερθεί εκεί από τους ιερείς του Αμμωνος στα τελευταία χρόνια της εποχής των Ραμσιδών, την 1η χιλιετία π.Χ., για να προστατευθούν από τους τυμβωρύχους. Ο τάφος ήταν πολύ καλά κρυμμένος και προστατευμένος, και έτσι το λαμπρό περιεχόμενό του είχε διατηρηθεί σε άψογη κατάσταση, αφήνοντας έκθαμβους τους αρχαιολόγους –«Ακόμη αναρωτιέμαι μήπως τελικά ονειρευόμουν» είχε γράψει αργότερα ο Μασπερό περιγράφοντας την ανακάλυψη.

Εξίσου έκθαμβος βλέποντας τα ευρήματα έμεινε και ο γερμανός φυσιοδίφης Γκέοργκ Αουγκούστ Σβάινφουρτ, αν και για ελαφρώς διαφορετικούς λόγους: οι μούμιες ήταν στολισμένες με στεφάνια και γιρλάντες από λουλούδια τα οποία είχαν μείνει ανέπαφα και… αειθαλή σαν ζωντανά. «Δυστυχώς οι αιγυπτιολόγοι ενδιαφέρονταν μόνο για τις επιγραφές και δεν έδωσαν τη δέουσα σημασία σε αυτά τα βοτανικά ευρήματα. Με σφιγμένη την καρδιά κατόρθωσα να πάρω από τον κ. Μασπερό τα ανεκτίμητα κατάλοιπα, των οποίων μεγάλο μέρος είχε καταστραφεί από αμέλεια» έγραψε στη δική του αφήγηση ο γερμανός βοτανολόγος. «Τέτοια ευρήματα έχουν υπάρξει ξανά, αλλά συνήθως γίνονται σκόνη προτού το χέρι ενός βοτανολόγου προλάβει να τα αγγίξει».

Τα λουλούδια του Ντέιρ ελ Μπαχάρι ήταν όμως διαφορετικά από τα άλλα. Είχαν διατηρηθεί τόσο καλά στις σταθερές συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας της κρύπτης ώστε τη στιγμή της ανακάλυψής τους διατηρούσαν ακόμη τα χρώματά τους! Κατανοώντας αμέσως τη σπανιότητα και τη σημασία τους ο Σβάινφουρτ έκανε όλες τις δυνατές προσπάθειες που του παρείχαν τα μέσα της εποχής και ανέπτυξε μια δική του μέθοδο για να τα σώσει, επαναφέροντας τη «φόρμα» τους, και να τα διατηρήσει. Τα πληρέστερα κομμάτια που προέκυψαν από αυτή την εξαιρετική δουλειά συντήρησης –τα οποία ήταν και τα πρώτα δείγματα του είδους –εκτέθηκαν στο Μουσείο του Καΐρου, όπου και βρίσκονται ακόμη σήμερα. Το υπόλοιπο υλικό –κομμάτια από γιρλάντες ή και μεμονωμένα φυτά –αρχειοθετήθηκε από τον γερμανό φυσιοδίφη και μοιράστηκε σε ευρωπαϊκά ιδρύματα –στο Βερολίνο, στο Παρίσι, στο Λάιντεν, στο Λονδίνο και στη Ζυρίχη. Ενώ όμως τα φυτά της συλλογής Μασπερό εκτίθενται στη Γερμανία, στη Γαλλία, στην Ολλανδία και στη Βρετανία, το «μερίδιο» της Ελβετίας για κάποιον λόγο… παράπεσε και ξεχάστηκε.

Αυτό το ξεχασμένο/χαμένο υλικό ανακάλυψε η κυρία Ζακά στα υπόγεια του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης, ανάμεσα στα υπάρχοντα του χρόνια πριν καταργηθέντος πανεπιστημιακού βοτανικού μουσείου. Μεγάλο μέρος του είχε μουχλιάσει, όμως τα κομμάτια που είχαν σωθεί αποδείχθηκαν πολύ σημαντικά. «Σήμερα υπάρχουν στο Κάιρο 54 γιρλάντες, πλήρεις ή ελλιπείς» λέει μιλώντας στο «Βήμα» η κυρία Ζακά. «Μεγάλο μέρος τους προέρχεται από το Ντέιρ ελ Μπαχάρι και από αυτές εμείς έχουμε τμήματα τα οποία δεν ήταν γνωστά ως τώρα, αυτά που βρήκα στο υπόγειο του ινστιτούτου μας». Μεταγενέστερα άλλες ανασκαφές έφεραν στο φως και άλλες γιρλάντες, όμως η συλλογή Μασπερό παραμένει η μεγαλύτερη και η πιο εντυπωσιακή. Τα χαμένα κομμάτια της που ήρθαν πρόσφατα στο φως έδωσαν στους επιστήμονες τη δυνατότητα να μελετήσουν καλύτερα το έθιμο των νεκρικών λουλουδιών και να αντλήσουν νέες πληροφορίες τόσο σχετικά με αυτό όσο και σχετικά με τη βλάστηση –καλλιεργημένη ή μη –και τους κήπους της αρχαίας Αιγύπτου.

Ο Σβάινφουρτ, ο οποίος ήταν εξαιρετικός βοτανολόγος, όπως μας λέει η κυρία Ζακά, δεν είχε αρκεστεί μόνο στην «ανάσταση» και διατήρηση των φυτών αλλά είχε προχωρήσει και στην ταυτοποίησή τους. Βασιζόμενη στο σχολαστικά αρχειοθετημένο υλικό που εκείνος είχε στείλει στην Ελβετία η αρχαιοβοτανολόγος έκανε κατ’ αρχάς μια «επικαιροποίηση» των στοιχείων του –ήλεγξε δηλαδή αν τα φυτά τα οποία είχε ταυτοποιήσει ο γερμανός φυσιοδίφης είναι πράγματι αυτά στα οποία αναφερόταν ή αν, με την πάροδο των χρόνων, έχουν αλλάξει όνομα οδηγώντας σε παρανοήσεις και παρεξηγήσεις. Στη συνέχεια η κυρία Ζακά, εξετάζοντας και συγκρίνοντας σχεδόν όλα τα δείγματα νεκρικών λουλουδιών που υπάρχουν σήμερα σε διάφορα μουσεία, μελέτησε τον τρόπο με τον οποίο πλέκονταν οι γιρλάντες, ανακαλύπτοντας περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με το «δέσιμό» τους. Οπως προέκυψε από την έρευνά της, το αρχαίο αιγυπτιακό στυλ δεσίματος των νεκρικών λουλουδιών παρέμεινε ουσιαστικά το ίδιο για πολλές χιλιετίες, άρχισε όμως να αλλάζει όταν η Αίγυπτος έπεσε σε παρακμή και πέρασε στα χέρια ξένων κατακτητών. «Στους ελληνιστικούς και στους ρωμαϊκούς χρόνους το έθιμο συνεχίστηκε, όμως δεν έχουμε πια τον ίδιο τύπο γιρλάντας» λέει. «Οι Ελληνες και οι Ρωμαίοι έφεραν νέα είδη φυτών και μαζί και τα έθιμά τους, και έτσι υπάρχουν κάποιες αλλαγές».

Τα λουλούδια διπλώνονταν μέσα σε «αγκράφες» από φύλλα οι οποίες με τη σειρά τους διπλώνονταν και δένονταν ή ράβονταν πλάι-πλάι γύρω από έναν κεντρικό άξονα από φύλλο φοινικόδεντρου

Στις «παραδοσιακές» αρχαίες αιγυπτιακές γιρλάντες τα φυτά που χρησιμοποιούνται είναι άγρια αλλά και καλλιεργημένα, προερχόμενα από τους κήπους της εποχής, και αλλάζουν κατά περίπτωση, κυρίως ανάλογα με την εποχή του χρόνου. Μερικά είδη όμως έχουν σταθερή παρουσία. Αυτά είναι το μπλε νούφαρο (Nymphaea caerulea), το λευκό νούφαρο που είναι γνωστό και ως λωτός της Αιγύπτου (Nymphaea lotus), η κόκκινη παπαρούνα (Papaver rhoeas), το βιολετί δελφίνιο ή καπουτσίνος της Ανατολής (Consolida orientalis), το μπλε κενταύριο το πεπιεσμένο (Centaurea depressa), τα κίτρινα άνθη της ακακίας του Νείλου (Acacia nilotica) και της πικραλίδας (Picris asplenioides), το πορτοκαλί κάρθαμο το βαφικό (Carthamus tinctorius). Ταξιανθίες, λουλούδια ή μεμονωμένα πέταλα πλέκονταν μέσα σε «αγκράφες» από διπλωμένα φύλλα αιγυπτιακής ιτιάς (Salix mucronata) ή περσέας (Mimusops laurifolia) οι οποίες με τη σειρά τους τοποθετούνταν γύρω από έναν άξονα από φύλλο κάποιου φοινικοειδούς, όπως η χουρμαδιά (Phoenix dactylifera). Οι αγκράφες πλέκονταν ή ράβονταν μεταξύ τους και τα σύνολα που δημιουργούνταν με αυτόν τον τρόπο δένονταν στις άκρες για να σχηματίσουν τις γιρλάντες, οι οποίες είχαν στο «τελείωμά» τους μια τελευταία θηλιά που επέτρεπε να δεθούν σαν κολιέ γύρω από τον λαιμό της μούμιας ή να τυλίξουν διάφορα σημεία του σώματός της. Από την εποχή των Πτολεμαίων, όπως εξηγεί η κυρία Ζακά, οι γιρλάντες εξακολουθούν να συνοδεύουν τους επιφανείς νεκρούς αλλά εμπλουτίζονται με νέα είδη φυτών και αλλάζουν δέσιμο –ένα κύριο χαρακτηριστικό είναι ότι οι αγκράφες από φύλλα αντικαθίστανται από μίσχους κυπειροειδών (όπως π.χ. ο κύπειρος ή ο πάπυρος).

Ανασύνθεση μιας σειράς από νεκρικές γιρλάντες: οι επάνω, με πέταλα από μπλε νούφαρο, βρέθηκαν στη μούμια του Ραμσή Β’, οι επόμενες, κατά σειρά με φύλλα από πολυτρίχια, παπαρούνες και πεπιεσμένα κενταύρια, βρέθηκαν στη μούμια της Νεσιχονσού. Σχέδια B. Hasler 2012

Εκτός από τις σορούς των Φαραώ οι αρχαίοι Αιγύπτιοι βαλσάμωναν επίσης τα φαγητά που τους συνόδευαν στον τάφο. Τα λουλούδια παρ’ όλα αυτά, πέρα από το περίπλοκο δέσιμό τους, το οποίο απαιτούσε γνώση της συγκεκριμένης τέχνης, δεν υφίσταντο καμία περαιτέρω επεξεργασία –διατηρήθηκαν μόνο και μόνο χάρη στο γεγονός ότι αποξηράνθηκαν σε ένα περιβάλλον κλειστό, με σταθερές συνθήκες. «Ηταν φρέσκα τη στιγμή της ταφής, με ζωντανά τα χρώματά τους, τα οποία είχαν έναν συμβολισμό, όπως και το είδος των φυτών που χρησιμοποιούνταν, και μύριζαν, γεγονός το οποίο είχε επίσης σημασία» εξηγεί η αρχαιοβοτανολόγος.

Οι νεκρικές γιρλάντες που βρίσκονται σήμερα στα μουσεία δεν έχουν πια τα αρχικά χρώματά τους –όταν τα επί χιλιετίες διατηρημένα μέσα στις κρύπτες λουλούδια έρθουν σε επαφή με το φως γρήγορα ξεθωριάζουν. Στην περίπτωση της συλλογής του Ντέιρ ελ Μπαχάρι όμως οι ειδικοί έχουν μια πολύ καλή εικόνα τους, αφού ο Σβάινφουρτ, ο οποίος πρόλαβε να δει τις «φυσικές» αποχρώσεις, έχει κάνει λεπτομερή περιγραφή τους. Η κυρία Ζακά μάς είπε μάλιστα ότι ανάμεσα στο υλικό που ανακάλυψε ήταν ένα χαρτί με έναν μοβ λεκέ, το οποίο την προβλημάτισε γιατί δεν ήξερε τι είναι. Συνεχίζοντας την έρευνά της ανακάλυψε ότι ήταν ένα από τα χαρτιά που ο Σβάινφουρτ είχε χρησιμοποιήσει για τη συντήρηση, στο οποίο είχε αποτυπωθεί το χρώμα ενός λουλουδιού. Με τη μεθοδικότητα που χαρακτήριζε όλη τη δουλειά του, ο γερμανός φυσιοδίφης είχε κρίνει σκόπιμο να το αρχειοθετήσει και να το αποστείλει στους συναδέλφους του ερευνητές ως στοιχείο.

Τα στοιχεία του είδους είναι σημαντικά για τους βοτανολόγους, οι οποίοι αποκτούν έτσι πληρέστερη εικόνα για το πώς ήταν τα φυτά πριν από χιλιετίες. Είναι όμως εξίσου σημαντικά για τους αρχαιολόγους, καθώς τόσο τα φυτά αυτά καθαυτά όσο και τα χρώματα είχαν στην αρχαία Αίγυπτο έναν ιδιαίτερο συμβολισμό, ο οποίος δεν μας είναι πλήρως γνωστός. Η κυρία Ζακά αποπειράθηκε να εντρυφήσει περισσότερο στους συμβολισμούς που εκφράζονται στα νεκρικά λουλούδια ζητώντας τη βοήθεια της Ισαντόρα Ρότζερ, αιγυπτιολόγου του Μουσείου Εθνογραφίας του Νεσατέλ της Ελβετίας. Η αναζήτηση, όπως μας εξηγεί, βρίσκεται ακόμη στην αρχή της, όμως κάποια στοιχεία έχουν αρχίσει να αναδεικνύονται.

«Ο γενικός συμβολισμός σε αυτές τις γιρλάντες, είτε αφορά τα είδη των λουλουδιών είτε τα χρώματα που χρησιμοποιούνται, είναι αυτός της ανάστασης και της αιωνιότητας» μας λέει. «Για παράδειγμα, στις γιρλάντες του Ντέιρ ελ Μπαχάρι έχουμε δύο είδη νούφαρων που εναλλάσσονται, το ένα ανοίγει τα άνθη του τη νύχτα και το άλλο την ημέρα, οπότε εδώ έχουμε ένα είδος κύκλου που αντιπροσωπεύει τη διάρκεια –ο κύκλος της ημέρας και της νύχτας, ο κύκλος των ετών, ο κύκλος της ζωής».

Τα χρώματα σύμφωνα με τις δύο ερευνήτριες φαίνονται και αυτά να έχουν στις νεκρικές γιρλάντες έναν ισχυρό συμβολισμό, ενδεχομένως ισχυρότερο από αυτόν των ειδών των λουλουδιών, και αυτός συνδέεται επίσης με τη ζωή και την ανάσταση. «Για παράδειγμα, το πράσινο, που είναι η βάση σε όλες τις γιρλάντες, αντιπροσωπεύει τη γονιμότητα, την ανανέωση» εξηγεί η κυρία Ζακά. «Το λευκό έχει έντονη παρουσία, όπως επίσης το μπλε, το οποίο είναι ένα χρώμα καινούργιο που βλέπουμε στην περίοδο του Νέου Βασιλείου, κατά την οποία φτιάχτηκαν οι γιρλάντες του Ντέιρ ελ Μπαχάρι από τους ιερείς του Αμμωνος οι οποίοι θέλησαν έτσι να τιμήσουν σε μια δεύτερη ταφή τους νεκρούς Φαραώ τους. Το μπλε χρώμα συμβολίζει το νερό, το στοιχείο από το οποίο ξεκίνησε η ζωή, και τον ουρανό, σύμβολο αιωνιότητας».

Εκτός από το λευκό, ιερό χρώμα της καθαρότητας και της αγνότητας, και το μπλε της πηγής της ζωής, άλλα χρώματα που κυριαρχούν στις νεκρικές γιρλάντες της αρχαίας Αιγύπτου είναι το κόκκινο, σύμβολο της ζωτικότητας και της νίκης, και το κίτρινο, σύμβολο της δύναμης, του άφθαρτου και της αιωνιότητας. Επίσης έντονη παρουσία, όπως προσθέτει η ερευνήτρια, έχουν το βιολετί και το μοβ. Τι συμβολίζει το βιολετί; «Δεν ξέρω. Πιστεύω ότι θα πρέπει να είναι κάτι παρόμοιο με το μπλε. Αν και θα μπορούσε κάποιος να πει ότι το μοβ εμπεριέχει και κόκκινο» απαντά. «Ξέρετε, αυτό είναι το δυσκολότερο κομμάτι, γιατί ο ακριβής συμβολισμός των φυτών και των χρωμάτων είναι κάτι το οποίο δεν είναι γνωστό. Θέλουμε να συνεχίσουμε τις έρευνές μας για να προχωρήσουμε περισσότερο σε αυτό το θέμα».