Κ. Π. Καβάφης –
Η ποίηση και η ποιητική του
Εκδόσεις Κίχλη, 2013,
σελ. 256, τιμή 15 ευρώ
Το επετειακό έτος Καβάφη, που μόλις παρήλθε, για τον βιβλιογράφο και μελετητή του αλεξανδρινού ποιητή Δημήτρη Δασκαλόπουλο συνέπεσε με μια προσωπική επέτειο: τη συμπλήρωση σαράντα χρόνων αδιάλειπτης ενασχόλησης με τη ζωή και το έργο του Κ. Π. Καβάφη. Την ιδιωτική του επέτειο γιόρτασε ο μελετητής με τη συμπληρωμένη επανέκδοση του εργοβιογραφικού χρονολογίου Καβάφη που είχε συντάξει με τη Μαρία Στασινοπούλου το 2002 (Ο βίος και το έργο του Κ. Π. Καβάφη, Μεταίχμιο, 2013) και το απάνθισμα καβαφικών μελετημάτων Κ. Π. Καβάφης. Η ποίηση και η ποιητική του (Κίχλη, 2013). Οι δύο εκδόσεις, μία στις αρχές και μία στην εκπνοή του Ετους Καβάφη, μπορούν να διαβαστούν ως πρόλογος και επίλογος στις περί Καβάφη συζητήσεις που μεσολάβησαν υπογραμμίζοντας τη σημασία της έρευνας των πηγών και της στέρεης πραγματολογικής βάσης προκειμένου οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις να μην καταλήγουν ακροβασίες σε επισφαλή θεωρητικά σχοινιά.
Τα είκοσι καβαφικά μελετήματα, γραμμένα στο διάστημα από το 1980 ως το 2013 και δημοσιευμένα τα περισσότερα σε έντυπα και σύμμεικτους τόμους, οργανώνονται στον τόμο με τρόπο που παρακολουθεί την εξέλιξη της καβαφικής ποιητικής και την ιστορία της πρόσληψης της καβαφικής ποίησης.
Ο Καβάφης, «από μετριότατος παραδοσιακός στιχουργός χωρίς προσωπικότητα μεταμορφώνεται σε ποιητή που ολοένα ωριμάζει με το πέρασμα του χρόνου» σε μια αναζήτηση της ποιητικής έκφρασης, η οποία, σημειώνει ο μελετητής, «για πρώτη φορά από τα χρόνια του Σολωμού αποκτά τόσο δραματικές διαστάσεις».
Ο αναγνώστης μπορεί να οργανώσει για λογαριασμό του την περιδιάβαση στη συνομιλία του Δασκαλόπουλου με τον Καβάφη σε θεματικές διαδρομές. Πρώτη διαδρομή: Αλεξάνδρεια. Τέσσερα κείμενα καταπιάνονται με τη σχέση του Καβάφη με την πόλη όπου έζησε. Αναπλάθουν το περιβάλλον και την ατμόσφαιρά της, καταγράφουν την παρουσία της στα ποιήματά του, εξετάζουν τα συμφραζόμενα της αιγυπτιώτικης λογοτεχνίας μέσα στα οποία εκδηλώθηκε το φαινόμενο Καβάφης και διερευνούν τις σχέσεις αυτής της λογοτεχνικής παραγωγής με τη σύγχρονή της αιγυπτιακή πραγματικότητα και το περιβάλλον της αραβικής κοινωνίας.
Δεύτερος σταθμός: Ο Καβάφης και η πρόσληψή του. Με αναφορά σε τεκμήρια της εποχής παρουσιάζεται η διαμάχη του Καβάφη με τον κυρίαρχο της αθηναϊκής λογοτεχνικής σκηνής Παλαμά στη δεκαετία του 1920, η θερμή δεξίωσή του από τον Ξενόπουλο στο άρθρο των Παναθηναίων το 1903 και η μετέπειτα διπλωματική στάση του, ο θαυμασμός των ποιητών του 1920 και η αμηχανία της γενιάς του 1930 απέναντι στο έργο του, η συμβολή της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς στην αναγνώριση της μεγαλοσύνης του. Εδώ επισημαίνεται η προσφορά του Γκ. Χ. Μπλάνκεν, του ολλανδού ελληνιστή που τύπωσε την πρώτη αυτοτελή ευρωπαϊκή έκδοση καβαφικών ποιημάτων τον Φεβρουάριο του 1934, έναν χρόνο προτού κυκλοφορήσει στην Αθήνα, σε επιμέλεια της Ρίκας Σεγκοπούλου, η πρώτη συγκεντρωτική έκδοση των 154 ποιημάτων του καβαφικού κανόνα.
Οι εκδοτικές συνήθειες του Καβάφη και οι εκδοτικές τύχες του παρουσιάζονται στα κείμενα μιας άλλης θεματικής ενότητας. Στο ενδιαφέρον κείμενο «Σ’ ένα βιβλίο παληό -», την ομιλία του Δασκαλόπουλου στο Τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης όταν ανακηρύχτηκε επίτιμος διδάκτωρ το 2006, συγκρίνεται η αναγνωστική συμπεριφορά και η εκδοτική πρακτική του Καβάφη με τη σχέση που είχε με το βιβλίο ο Σεφέρης, με τον οποίο ο Καβάφης μοιράζεται τον ερευνητικό και τον βιβλιογραφικό μόχθο του Δασκαλόπουλου.
Σε δύο μελετήματα ο συγγραφέας εκθέτει τον αμφίδρομο διάλογο του Καβάφη με συγκεκριμένα εικαστικά έργα, προσδιορίζει τους τρόπους της καβαφικής εικονοποιίας, περιγράφει τις φωτογραφικές συνήθειες της οικογένειας Καβάφη, τις συναναστροφές του ποιητή με αιγυπτιώτες χαράκτες και ζωγράφους αλλά και την αποθάρρυνσή τους από την εικονογράφηση των ποιημάτων του. Το 2013 στην Αθήνα, σε τέσσερις και πλέον μεγάλες εικαστικές εκθέσεις, σύγχρονοι καλλιτέχνες συνομίλησαν με τη μορφή και τη γραφή του Καβάφη. Τα κείμενα του Δασκαλόπουλου θυμίζουν ότι η συνομιλία αυτή έχει άξια λόγου και άξια ερεύνης προϊστορία.
Εγινε παρωδία και παροιμία
Ενα ζήτημα που μας απασχόλησε στο Ετος Καβάφη τοποθετείται στη σωστή του βάση στο μελέτημα «Παρωδίες καβαφικών ποιημάτων» το οποίο δημοσιεύεται στον τόμο για πρώτη φορά. Τέθηκε με την επικοινωνιακή καμπάνια του Αρχείου Καβάφη και την κυκλοφορία καβαφικών στίχων στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς με το επιχείρημα ότι το ευρύ κοινό δεν είναι εξοικειωμένο με την ποίηση του Καβάφη. Η εμπέδωση και η αφομοίωση της καβαφικής ποίησης από το ευρύτερο κοινό αρχίζει ήδη στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, σημειώνει ο Δασκαλόπουλος, επισημαίνοντας ότι το 1947 ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης στο βιβλίο του «Παροιμιακές φράσεις από την ιστορία και τη λογοτεχνία» καταγράφει ως παροιμιακές φράσεις στίχους από καβαφικά ποιήματα. «Η φωνή του ποιητή γίνεται κοινόχρηστος λόγος για καθημερινή συνεννόηση. Ο παραδειγματικός και διδακτικός τόνος του φαίνεται να ταιριάζει πια σε όλες τις εποχές και σε όλα τα περιστατικά –κυρίως τα δημόσια» σχολιάζει ο μελετητής. Από την πλεονεκτική θέση του βιβλιογράφου, ο συγγραφέας παρατηρεί ότι από τη δεκαετία του 1960 και εξής θα πολλαπλασιαστεί η χρήση ή η κατάχρηση καβαφικών στίχων σε εφημερίδες και ποικίλα έντυπα με αφορμή γεγονότα ή πρόσωπα της επικαιρότητας. Τη δεκαετία του 1970 ανανεώνεται η μόδα της παρώδησης ποιημάτων του Καβάφη για ποικίλα θέματα της καθημερινής ζωής που πρωτοπαρουσιάζεται στον Μεσοπόλεμο. Περισσότερες από εκατό παρωδίες καβαφικών ποιημάτων έχουμε το διάστημα 1970-2010, «ένα κεφάλαιο της καβαφικής φιλολογίας, παρόμοιο του οποίου δεν θα συναντήσουμε να υπάρχει, σε τόσην ένταση και διάρκεια, γύρω από το έργο κανενός άλλου νεοέλληνα ποιητή» υπογραμμίζει μετά λόγου γνώσεως ο μελετητής. Αν υπολογίσουμε ότι η παρωδία για να λειτουργήσει προϋποθέτει την οικειότητα του αναγνώστη με ένα γνωστό πρωτότυπο ποίημα, συμπεραίνουμε ότι ο ιδιόρρυθμος αλεξανδρινός λόγιος δεν χρειάζεται συστάσεις. Αντιθέτως, εμείς χρειάζεται να επανασυστηθούμε με το έργο του και τις συνθήκες της δημιουργίας και της πρόσληψής του –όχι για να προστατέψουμε τον Καβάφη από ερμηνευτικές κακοτοπιές, αλλά για να προστατέψουμε τους εαυτούς μας.
Ενα ζήτημα που μας απασχόλησε στο Ετος Καβάφη τοποθετείται στη σωστή του βάση στο μελέτημα «Παρωδίες καβαφικών ποιημάτων» το οποίο δημοσιεύεται στον τόμο για πρώτη φορά. Τέθηκε με την επικοινωνιακή καμπάνια του Αρχείου Καβάφη και την κυκλοφορία καβαφικών στίχων στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς με το επιχείρημα ότι το ευρύ κοινό δεν είναι εξοικειωμένο με την ποίηση του Καβάφη. Η εμπέδωση και η αφομοίωση της καβαφικής ποίησης από το ευρύτερο κοινό αρχίζει ήδη στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, σημειώνει ο Δασκαλόπουλος, επισημαίνοντας ότι το 1947 ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης στο βιβλίο του «Παροιμιακές φράσεις από την ιστορία και τη λογοτεχνία» καταγράφει ως παροιμιακές φράσεις στίχους από καβαφικά ποιήματα. «Η φωνή του ποιητή γίνεται κοινόχρηστος λόγος για καθημερινή συνεννόηση. Ο παραδειγματικός και διδακτικός τόνος του φαίνεται να ταιριάζει πια σε όλες τις εποχές και σε όλα τα περιστατικά –κυρίως τα δημόσια» σχολιάζει ο μελετητής. Από την πλεονεκτική θέση του βιβλιογράφου, ο συγγραφέας παρατηρεί ότι από τη δεκαετία του 1960 και εξής θα πολλαπλασιαστεί η χρήση ή η κατάχρηση καβαφικών στίχων σε εφημερίδες και ποικίλα έντυπα με αφορμή γεγονότα ή πρόσωπα της επικαιρότητας. Τη δεκαετία του 1970 ανανεώνεται η μόδα της παρώδησης ποιημάτων του Καβάφη για ποικίλα θέματα της καθημερινής ζωής που πρωτοπαρουσιάζεται στον Μεσοπόλεμο. Περισσότερες από εκατό παρωδίες καβαφικών ποιημάτων έχουμε το διάστημα 1970-2010, «ένα κεφάλαιο της καβαφικής φιλολογίας, παρόμοιο του οποίου δεν θα συναντήσουμε να υπάρχει, σε τόσην ένταση και διάρκεια, γύρω από το έργο κανενός άλλου νεοέλληνα ποιητή» υπογραμμίζει μετά λόγου γνώσεως ο μελετητής. Αν υπολογίσουμε ότι η παρωδία για να λειτουργήσει προϋποθέτει την οικειότητα του αναγνώστη με ένα γνωστό πρωτότυπο ποίημα, συμπεραίνουμε ότι ο ιδιόρρυθμος αλεξανδρινός λόγιος δεν χρειάζεται συστάσεις. Αντιθέτως, εμείς χρειάζεται να επανασυστηθούμε με το έργο του και τις συνθήκες της δημιουργίας και της πρόσληψής του –όχι για να προστατέψουμε τον Καβάφη από ερμηνευτικές κακοτοπιές, αλλά για να προστατέψουμε τους εαυτούς μας.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
