Μερικοί τη λένε σνομπ. Ομως μάλλον άδικα. Η Ανγκελα Μέρκελ αναζητεί τελευταία αδιάκοπα νέους συνομιλητές για να λύσει μαζί τους ένα φαινομενικά άλυτο πρόβλημα: την ευρωκρίση. Το ότι θα εγκατέλειπε όμως κάποτε την καγκελαρία μέσα σε μια μηχανή του χρόνου για να συμβουλευθεί επί τούτου τον Καρλ Μαρξ και άλλους κορυφαίους οικονομολόγους που δεν παρεπιδημούν πλέον μεταξύ μας, αυτό μόνο μερικοί ευφάνταστοι καλλιτέχνες των κόμικς θα μπορούσαν να το συλλάβουν: οι σχεδιαστές Μύριαμ Μελιάτσι και Μαρτ Κλάιν και ο κειμενογράφος Ούβε Ζανχόιζερ.
Το εικονογράφημά τους, που δημοσιεύθηκε στην εβδομαδιαία εφημερίδα «Die Zeit» στις 27.12.2013, εκπλήσσει πέρα από την αισθητική του ποιότητα και για άλλο λόγο: για την πιστότητα των τσιτάτων στα «συννεφάκια», που προέρχονται αποκλειστικά από γραπτά των πρωταγωνιστών του κόμικ. Ελληνες, Γάλλοι, Πορτογάλοι. Στο κόμικ ούτε ίχνος από αυτούς ως φυσικά πρόσωπα. Ομως οι σκιές τους κατακλύζουν το κόμικ όποτε η καγκελάριος κάνει λόγο για «προβληματικές» χώρες.
Ο απολογισμός του ταξιδιού είναι πάντως πενιχρός για τη Μέρκελ. Απόδειξη, το τελικό της συμπέρασμα: «Ανεξάρτητα από το ποιον οικονομολόγο ακολουθεί κανείς, εκείνο που χρειάζεται πάντα η οικονομία είναι η εντιμότητα. Στο μέλλον θα προσπαθήσω να κάνω τους ανθρώπους να φέρονται πιο αξιοπρεπώς και έντιμα μεταξύ τους» λέει.
Για τους αναγνώστες όμως το κέρδος είναι ανεκτίμητο. Οχι μόνο επειδή κάνουν μια πρώτη γνωριμία με συναρπαστικές οικονομικές ιδέες. Αλλά και επειδή, χάρη στη χρονομηχανή, μπορούν να υποφέρουν, έστω και για λίγο, την κρίση.
«Μην εμπιστεύεστε κανέναν που είναι πάνω από 30
». Το σύνθημα της εξεγερμένης νεολαίας του 1968, που στρεφόταν κατά των βολεμένων ενηλίκων, δεν ταιριάζει σε συντηρητικούς πολιτικούς, όπως η
Ανγκελα Μέρκελ. Αυτή επιμένει στο ότι «οι παλιοί είναι οι καλοί». Και για να τους συναντήσει δεν διστάζει να καταφύγει σε «μαγικά» μέσα. Οπως πρόσφατα, στις παραμονές του 2014, όταν (με τη βοήθεια δυο κομικογράφων) επέλεξε μια μηχανή του χρόνου για να τους επισκεφθεί.
Βερολίνο, 27 Δεκεμβρίου 2013, στα έγκατα της καγκελαρίας. Στο «εργαστήριο του μέλλοντος», μια ομάδα επιστημόνων υπό την εποπτεία της «πράκτορος Τ.» εργάζονται για την παγκόσμια επιβολή της Γερμανίας στον τεχνολογικό τομέα. Ενα κουδούνι χτυπάει. Μια φωνή ζητεί από την «Τ.» να μεταβεί στο γραφείο της καγκελαρίου. Ακολουθεί σπαρακτική εξομολόγηση –η Μέρκελ δηλώνει πελαγωμένη με την οικονομική κρίση.
«Δεν ξέρω ποια πολιτική να ακολουθήσω» λέει. Στη «θολούρα» συμβάλλουν και οι οικονομικοί της σύμβουλοι. «Οι μεν μου τα λένε έτσι, οι άλλοι αλλιώς» παραπονιέται. Γι’ αυτό και θέλει τώρα να προσφύγει στους καλύτερους οικονομολόγους της ιστορίας. «Σκέφθηκα να χρησιμοποιήσω γι αυτό τη δική σας μηχανή του χρόνου, η οποία μπορεί να υπερβεί σε χρόνο μηδέν τις τέσσερις διαστάσεις» λέει. «Να το δοκιμάσουμε» απαντά η «Τ.», που σπεύδει να υπογραμμίσει ότι τέτοια σούπερ μηχανή δεν την έχουν ούτε «ο Ομπάμα ούτε ο Πούτιν».
Η δοκιμή πετυχαίνει. Λίγο αργότερα η Μέρκελ βρίσκεται στο Κιρκάλντι της Σκωτίας, μπροστά στον πατριάρχη της οικονομικής θεωρίας Ανταμ Σμιθ. Η καγκελάριος δεν χάνει δευτερόλεπτο: Πώς μπορεί, ρωτάει, να βγάλει την Ευρώπη από την κρίση –«με λιτότητα ή με περισσότερα χρέη;».
Το ημερολόγιο δείχνει 1775. Ομως η απάντηση του Σμιθ ξεπερνά σε νεοφιλελευθερισμό και εκείνες των σημερινών νεοφιλελεύθερων: «Η λιτότητα είναι αρετή, και για το άτομο και για το κράτος» λέει. «Η ανάπτυξη ευδοκιμεί, όχι από τα χρέη, αλλά από το εμπόριο και τον καταμερισμό εργασίας».
«Ο,τι έλεγα ανέκαθεν και εγώ» απαντά η Μέρκελ. «Μόνο που εγώ το ονομάζω «νέα κοινωνική οικονομία της αγοράς»». Το πρόσωπό της φωτίζεται τη στιγμή του αποχαιρετισμού. Ο λόγος του Σμιθ, ξέρει, είναι νόμος. Και αυτός νομιμοποιεί οριστικά και τις απόψεις της.
Λονδίνο 1870, τσάι με τον
Καρλ Μαρξ. Επίσκεψη-έκπληξη, δεδομένου ότι η Μέρκελ αποφεύγει τη συναναστροφή με αριστερούς, πόσω μάλλον στο σπίτι τους. Η εξαίρεση οφείλεται προφανώς στην ανακάλυψη ότι η μαρξιστική θεωρία αποτελεί πρώτης τάξεως εργαλείο για τη διερεύνηση της κρίσης.
Στην αρχή πρόκειται για διάλογο κωφών. Αυτό αλλάζει όταν ο Μαρξ θέτει το κρίσιμο ερώτημα: «Πλήρωσαν και οι καπιταλιστές για την κρίση»; «Ως τώρα ελάχιστα» απαντά εκείνη. «Οι μεγάλες περιουσίες μεγάλωσαν όμως ακόμη περισσότερο» προσθέτει. «Το κεφάλαιο εξαγοράζει την υπακοή που χρειάζεται» αποφαίνεται ο Μαρξ. «Σε σημερινή μετάφραση αυτό σημαίνει ότι στην κρίση πρέπει να προσέξουμε πώς κατανέμουμε τα βάρη» υπερθεματίζει εκείνη.
Ομως η συμφωνία είναι πρόσκαιρη: «Στο τέλος θα έρθει ο κομμουνισμός…» αρχίζει να λέει ο Μαρξ. Ομως ποιος τον ακούει –η Μέρκελ βρίσκεται ήδη στη μηχανή του χρόνου που τη μεταφέρει αστραπιαία…
…στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, το 1935, όπου συναντά τον «πολύ» Τζον Μέιναρντ Κέινς. Τα ευρωπαϊκά κράτη, παραπονιέται η Μέρκελ, έχουν συσσωρεύσει τεράστια χρέη ακόμη και την εποχή των παχιών αγελάδων. Κακώς, κάκιστα, απαντά εκείνος, χρέη πρέπει να γίνονται μόνο σε περιόδους κρίσης με στόχο την τόνωση της ανάπτυξης. «Εμείς στη Γερμανία πήραμε την απόφαση μακροπρόθεσμα να μην κάνουμε καθόλου ή μόνο ελάχιστα χρέη» προβάλλει με καμάρι εκείνη. «Προσοχή» απαντά ο Κέινς πλασάροντας επιτήδεια την άσχετη μεν εδώ, αλλά αγαπημένη του φράση: «Μακροπρόθεσμα είμαστε όλοι νεκροί».
Χαμένος χρόνος με έναν εκκεντρικό οικονομολόγο; Ισως. Στο τέλος πάντως ο Κέινς της δίνει μια πρακτική συμβουλή: «Η καθιέρωση ενός φόρου επί των διεθνών χρηματοπιστωτικών αλλαγών θα σας επιτρέψει να συντρίψετε την κυριαρχία των σπεκουλαδόρων» λέει. «Πολύ ωραία» ευχαριστεί εκείνη. «Αλλά όπως είπε ο Μαρξ…». «Ο Μαρξ είναι υπερτιμημένος. Στο μέλλον θα παίξουν άλλοι πολύ μεγαλύτερο ρόλο» τη διακόπτει ο Κέινς. «Αν ξέρατε πραγματικά τι τρέχει…» αντιτείνει εκείνη. Αλλά τα λόγια της πνίγονται στον θόρυβο της μηχανής του χρόνου. Λίγα εκατομμυριοστά του δευτερολέπτου αργότερα μεταπηδά στο…
Σικάγο του 1958. Σε μια λιμουζίνα με τον Μίλτον Φρίντμαν. Η συνταγή του: πλήρης ελευθερία για το κεφάλαιο. Λίγο προτού χωρίσουν, ο διάσημος μονεταριστής αποκαλύπτει στη Μέρκελ το μεγάλο οικονομικό «μυστικό»: «Δεν μπορεί να φάει κανείς χωρίς να πληρώσει. Μια κοινωνία, που βάζει την ισότητα πάνω από την ελευθερία, δεν θα κερδίσει τίποτα από τα δύο. Μόνο αν βάλει την ελευθερία πάνω από την ισότητα θα βγει και από τα δύο κερδισμένη».
Αρμόζουν τόσο μπανάλ φράσεις σε έναν τόσο έξυπνο διανοητή; Ποιος ξέρει. Η Μέρκελ είναι πάντως σαστισμένη. Και η σύγχυσή της είναι ακόμη έκδηλη όταν ξαναμπαίνει στη χρονομηχανή που πετάει τώρα προς πάτρια εδάφη.
Βόννη, 1962. Συνάντηση με τον Λούντβιχ Ερχαρτ. Το δικό του «πιστεύω»: «Η βάση της δημοκρατίας είναι η ευημερία για όλους». Η τελευταία εξασφαλίζεται μέσω της «κοινωνικής οικονομίας της αγοράς», που εμπεριέχει τη συγκρότηση ενός κοινωνικού κράτους –στον βαθμό βέβαια που αυτό δεν «ευνουχίζει το αίσθημα ευθύνης και την ατομική απόδοση των πολιτών».
Η Μέρκελ –τα δικά της: Στις υπερχρεωμένες χώρες της Ευρώπης, λέει, «τα πράγματα δεν πάνε καλά και οι άνθρωποι δεν θέλουν να κάνουν οικονομίες. Τι να κάνω με αυτούς»; «Αν αρνούνται να σφίξουν τη ζώνη, να βάλουν τιράντες» είναι η κυνική απάντηση.
Ομως η μηχανή του χρόνου δεν περιμένει. Τώρα, αντιστρέφοντας πορεία, κατευθύνεται στο μέλλον με προορισμό την καγκελαρία.
Η Μέρκελ δείχνει προβληματισμένη. Ηταν το ταξίδι της επιτυχημένο; Ακουσε κάτι σωτήριο για την Ευρώπη; Δύσκολα ερωτήματα. Αλλά ούτε οι δημιουργοί του κόμικ έχουν έτοιμη απάντηση. Το προσωρινό τους συμπέρασμα: «
Ολοι οι οικονομολόγοι σκέφτονταν με βάση τα δεδομένα της εποχής τους. Παρ’ όλα αυτά, έχουν όλοι τους και σήμερα κάτι να μας πουν…».
Οι μυστικοί σύμβουλοι από το υπερπέραν
Ανταμ Σμιθ (1723-1790)
Οι άνθρωποι, έλεγε, δρουν στην οικονομία όχι από ανθρωπισμό, αλλά από εγωισμό. Η «αόρατη χείρ» της αγοράς οδηγεί σε αποτέλεσμα το οποίο δεν μπορεί να προβλέψει κανείς, είναι όμως τελικά προς όφελος όλων.
Καρλ Μαρξ (1818-1883)
Συγγραφέας του περίφημου «Κεφαλαίου». Ο πυρήνας του: η υπεραξία, που παράγεται από την εκμετάλλευση της «ζωντανής» εργασίας (ήτοι της εργατικής δύναμης) από τη «νεκρή» συσσωρευμένη εργασία (κεφάλαιο).
Τζον Μέιναρντ Κέινς (1883-1946)
Κήρυκας της ανάπτυξης. Εξοδος από την κρίση, έλεγε, χωρίς κρατικές επενδύσεις δεν γίνεται. Στην κρίση, πρόσθετε, οι ιδιώτες, διψώντας για ασφάλεια, αφήνουν τα λεφτά τους στην τράπεζα, ακόμη και όταν παίρνουν μηδαμινούς τόκους.
Μίλτον Φρίντμαν (1912-2006)
Υπέρμαχος του πιο ακραίου μονεταρισμού. Το κράτος, έλεγε, δεν μπορεί και δεν επιτρέπεται να επηρεάζει τη συγκυρία. Ιδεολόγος του νεοφιλελευθερισμού στις ΗΠΑ (υπό τον Ρόναλντ Ρίγκαν) και στην Αγγλία (υπό τη Μάργκαρετ Θάτσερ).
Λούντβιχ Ερχαρτ (1897-1977)
Αρχιτέκτονας του μεταπολεμικού «οικονομικού θαύματος» στη Γερμανία και θεωρητικός της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς που οδήγησε στην άνθηση του περιώνυμου «καπιταλισμού του Ρήνου».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
