«Είμαι πολύ συγκινημένος που θα βρεθώ στην αγαπημένη μου Ελλάδα για να μιλήσω για τον αγαπημένο μου ποιητή». Ο Ντάνιελ Μέντελσον, ο νεότερος μεταφραστής του Καβάφη, νιώθει μεγάλη οικειότητα με τη χώρα μας. Είναι δικός μας άνθρωπος. Οχι μόνο επειδή μετέφρασε το σύνολο του έργου του Καβάφη στα αγγλικά το 2009 ή επειδή έχει μελετήσει σε βάθος τον Ευριπίδη. Επισκέπτεται την Ελλάδα εδώ και 25 χρόνια, έχει αποκτήσει φίλους, έχει ακόμη και έλληνες συγγενείς, καθώς η σύζυγος του αδελφού του «είναι της οικογενείας Βασταρδή από το Ξηροκάμπι της Σπάρτης», όπως λέει. Παρ’ όλα αυτά η παρουσία του στη χώρα μας στις 21 Ιανουαρίου στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, όπου θα συνομιλήσει για το καβαφικό έργο με τον λέκτορα Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Δημήτρη Παπανικολάου, έχει άλλη βαρύτητα. Η επέτειος των 150 χρόνων από τη γέννηση του αλεξανδρινού ποιητή δίνει το έναυσμα για την αποτίμηση του έργου του, πολλώ μάλλον δε όταν συμπίπτει χρονικά με μια περίοδο της Ιστορίας μας την οποία βιώνουμε ως μοναδική για τη σκληρότητα και τα αδιέξοδά της.
Τελικά πόσο επίκαιρος είναι ο Καβάφης σήμερα;
«Θα έλεγα ότι δεν υπάρχει πιο κατάλληλος ποιητής για να διαβάσουμε σε ταραγμένες εποχές σαν τη σημερινή. Τα ποιήματά του διέπονται από ιδεαλισμό αλλά παράλληλα και από έναν βαθύ ρεαλισμό. Η ειρωνεία του, o τρόπος που αξιολογεί πώς οι κυβερνήσεις συχνά σφάλλουν (και παρ’ όλα αυτά οι άνθρωποι υπομένουν τα λάθη τους), ο τρόπος που βλέπει τα μεγάλα τόξα της Ιστορίας, τα μεγάλα μοτίβα πίσω από τις μικρές στιγμές, του επιτρέπουν να έχει αυτοκυριαρχία ακόμη και μπροστά στην επικείμενη καταστροφή. Γι’ αυτό εξάλλου θαυμάζει μορφές που επέδειξαν επιμονή και θέληση ακόμη και σε ταραγμένους (ή και ανέλπιδους καιρούς) –όπως ο Ιωάννης Καντακουζηνός, ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, η βασίλισσα της Σπάρτης Κρατησίκλεια».
Αλήθεια, έχετε αισθανθεί ποτέ συνδημιουργός του, δεδομένου ότι μεταφέρετε την ποίησή του από έναν πολιτισμό σε έναν άλλον;
«Οταν δουλεύεις τη μετάφραση ενός πραγματικά μεγάλου ποιητή –όπως ξεκάθαρα είναι ο Καβάφης -, αισθάνεσαι μια θαυμάσια οικειότητα μαζί του. Είναι, νομίζω, η μεγαλύτερη εξοικείωση που μπορείς να αποκτήσεις με έναν δημιουργό. Από την άλλη, η μετάφραση ενός μεγάλου λογοτέχνη σε οδηγεί να συνειδητοποιήσεις πόσο σπουδαιότερο είναι το έργο του από κάθε μετάφρασή του που θα μπορέσει να υπάρξει ποτέ. Οσο περισσότερο δουλεύω πάνω στον Καβάφη, τόσο μεγαλώνουν το δέος και ο θαυμασμός μου γι’ αυτόν. Οπότε όχι, δεν θα μπορούσα ποτέ να ισχυριστώ ότι είμαι συνδημιουργός, θα ήταν ύβρις. Αισθάνομαι περισσότερο σαν υπηρέτης ή σαν γραμματέας».
Ποια είναι η μεγαλύτερη δυσκολία που προκύπτει στη μετάφραση των ποιημάτων ενός ποιητή που έχει χαρακτηριστεί «ευκολομετάφραστος»;
«Κανείς ποιητής δεν μεταφράζεται εύκολα –ίσως οι κακοί ποιητές, αλλά σίγουρα όχι οι αξιόλογοι και σίγουρα όχι ο Καβάφης. Υπάρχει η γενική πεποίθηση ότι είναι «ευκολότερος» εξαιτίας της υποτιθέμενης πεζής ποιότητας στον στίχο του, όμως αυτή η άποψη δεν με βρίσκει καθόλου σύμφωνο. Ανάμεσα σε άλλα, η χρήση της καθαρεύουσας μαζί με τη δημοτική είναι μια πολύ ιδιαίτερη πρόκληση στη μετάφραση, ιδίως στα αγγλικά. Πιστεύω επίσης ότι η χρήση δομικών εργαλείων όπως η ρίμα και το μέτρο είναι πολύ εντονότερη στην ποίησή του απ’ όσο πολλοί αναγνωρίζουν. Οχι, δεν είναι καθόλου «εύκολος». Μην ξεχνάτε ότι αφιέρωσα δώδεκα χρόνια στη μετάφρασή του».
Το όνομά του συνήθως συνοδεύεται από κάποιο επίθετο. Ερωτικός, ειρωνικός, ιστορικός, γκέι. Μας βοηθούν στην κατανόηση του έργου του αυτοί οι χαρακτηρισμοί ή μήπως του προσδίδουν μια χροιά απλοϊκότητας;
«Ως συγγραφέας, αλλά και ως κριτικός και μεταφραστής φρίττω στην ιδέα της «ταμπέλας» κάθε είδους. Οσοι θέλουν να αποκαλούν τον Καβάφη «γκέι» ή «ιστορικό» ή οτιδήποτε άλλο αδυνατούν να δουν τη συνολική εικόνα. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Καβάφης δεν είναι όλα αυτά, όμως οι σπουδαίοι λογοτέχνες είναι σπουδαίοι ακριβώς επειδή δεν εμπίπτουν σε κατηγορίες ή δεν είναι ευεπίφοροι να χωρέσουν σε κάποιο κενό της αγοράς. Η ποίηση του Καβάφη διαθέτει εύρος και είναι μεστή νοήματος. Η καλή λογοτεχνία είναι για εκείνους που ενδιαφέρονται για την καλή λογοτεχνία. Τελεία. Εάν είσαι στρέιτ και δεν διαβάζεις Καβάφη επειδή είναι γκέι, τότε μάλλον δεν θα έπρεπε να διαβάζεις ποίηση. Αντίστοιχα, εάν είσαι γκέι και θέλεις να διαβάσεις μόνο τα «ερωτικά» ποιήματα, σου διαφεύγει τουλάχιστον η μισή ουσία του έργου του Καβάφη. Δεν έχω καμία ανοχή για τους αναγνώστες που διαβάζουν με γνώμονα τις θεματικές κατηγορίες των βιβλιοπωλείων».
Εχω την αίσθηση ότι η περίφημη ειρωνεία του επισκιάζεται από τους υπόλοιπους χαρακτηρισμούς που αποδίδονται στο έργο του. Ποια είναι η ιδιοσυγκρασία της καβαφικής ειρωνείας;
«Ολο το έργο του Καβάφη είναι διαποτισμένο με ειρωνεία γιατί πρόκειται για μια ποίηση που καταπιάνεται εμμονικά με το παρελθόν. Πηγάζει από το γεγονός ότι ο ίδιος είναι φορέας ενός αρχαίου πολιτισμού και έχει κληρονομήσει την ειρωνεία τού να ζει σε μια πολύ παλιά πόλη. Οταν το παρόν εμβαπτίζεται στο παρελθόν, τα έχεις δει όλα, οπότε γνωρίζεις, όπως ο Καβάφης, πως ό,τι σχέδια και αν κάνουμε οι προσδοκίες μας θα διαψευστούν ή θα ανατραπούν, γιατί ο Χρόνος και η Ιστορία γνωρίζουν περισσότερα. Προσωπικά βρίσκω ειρωνικό ότι η «Ιθάκη» έχει καταλήξει να εκπροσωπεί τον Καβάφη στο ευρύτερο κοινό. Κατά την άποψή μου πρόκειται για ένα γλυκερό, δεύτερης διαλογής ποίημά του, το οποίο δεν μπορεί να εκπροσωπήσει τον πραγματικό Καβάφη».
Μπορεί όμως η ευρεία διάδοση ενός ποιήματος όπως η «Ιθάκη» ή η χρήση στίχων ως μότο να οδηγήσουν κόσμο που δεν έχει επαφή με την ποίηση να αναζητήσει και να ανακαλύψει το έργο ενός ποιητή;
«Προφανώς ορισμένοι στίχοι είναι περισσότερο αξιομνημόνευτοι, αλλά, όπως και στην περίπτωση της «Ιθάκης», όταν ένα ποίημα ή ένας στίχος ενός ποιητή γίνεται εμβληματικός της ποίησής του υπάρχει ο κίνδυνος να χαθούν οι ποικίλες διαθέσεις, οι τόνοι και οι υπαινιγμοί ενός πολυδιάστατου έργου σαν αυτό του Καβάφη».
Εχετε μιλήσει επανειλημμένα για τη μεταφραστική προσέγγιση του προηγούμενου μεταφραστή του στα αγγλικά, του Εντμουντ Κίλι. Γνωρίζετε ποια είναι η άποψή του για τη δική σας;
«Τον γνωρίζω χρόνια, απ’ όταν ήμουν απόφοιτος στο Πρίνστον, όπου εκείνος δίδασκε Συγκριτική Λογοτεχνία. Υπήρξε πάντα πολύ γενναιόδωρος μαζί μου. Δεν έχουμε συζητήσει σε βάθος για τη μετάφρασή μου, όμως μου έκανε μια εξαιρετικά χρήσιμη υπόδειξη στο ποίημα «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον». Συγκεκριμένα στον στίχο «σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι» και ιδίως στη λέξη «αξιώθηκες» την οποία πιστεύει ότι την είχαμε αποδώσει λάθος και οι δύο. Είναι ένας αληθινός τζέντλεμαν και πρέπει να πω ότι όσο δούλευα τη δική μου μετάφραση, η οποία παρουσιάζει διαφορές από τη δική του –εμένα με ενδιαφέρει περισσότερο η ρίμα, το μέτρο -, εκτίμησα ακόμη περισσότερο τη δουλειά που είχε κάνει. Θα ήθελα να τονίσω ότι η μετάφραση προϋποθέτει συνεργατικό πνεύμα, δεν είναι μια ανταγωνιστική διαδικασία και γνωρίζω ότι ο Κίλι συμφωνεί γιατί το συζητήσαμε στη μεγάλη εκδήλωση του PEN για τον Καβάφη στη Νέα Υόρκη τον Νοέμβριο που μας πέρασε».
Εχετε μιλήσει, ιδίως μέσω του βιβλίου σας «Χαμένοι», το οποίο αναφέρεται στο Ολοκαύτωμα, για τις διεκδικήσεις των νεκρών και το χρέος των ζωντανών να τις εκπληρώσουν. Τι πιστεύετε ότι «χρωστάμε» εμείς οι Ελληνες στον Καβάφη;
«Ο Καβάφης είναι ο κατ’ εξοχήν έλληνας λογοτέχνης. Παράλληλα είναι κοσμοπολίτης ως Ελληνας της Διασποράς στην Αλεξάνδρεια. Θα έλεγα λοιπόν ότι η Ελλάδα οφείλει να τιμήσει αυτόν τον σπουδαίο ποιητή αναγνωρίζοντάς τον ως πρότυπο ελληνικότητας. Ως έναν Οδυσσέα, Ελληνα ως το μεδούλι αλλά και πολίτη όλου του κόσμου που μαθαίνει στον κόσμο πώς να σκέφτεται, να βλέπει, να κατανοεί.
Του χρωστάτε επίσης να τον διδάσκετε ολόκληρο. Οταν οι μαθητές στα γυμνάσια και οι φοιτητές στα πανεπιστήμια μαθαίνουν για την πολιτιστική κληρονομιά τους, θα πρέπει να έρχονται σε επαφή με κάθε πλευρά της ποίησής του. Την ιστορική, την ερωτική (και την ομοφυλοφιλική), την ειρωνική. Το να «προστατεύεις» τους φοιτητές από μέρος του έργου ενός σπουδαίου εθνικού ποιητή είναι η μεγαλύτερη αδικία. Μια αδικία που θα αποστρεφόταν και ο ίδιος ο Καβάφης».
πότε & πού:
Ο Ντάνιελ Μέντελσον συζητεί με τον Δημήτρη Παπανικολάου για τον Κ.Π. Καβάφη στη Στέγη Γραμμάτων & Τεχνών στις 21/1, στις 19.00
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
