Οπως έχει ήδη ειπωθεί, το μέλλον της Ευρώπης εξαρτάται σε ένα μεγάλο βαθμό από την ευρωπαϊκή πολιτική της Γερμανίας. Και λόγω του ότι είναι η κύρια οικονομική δύναμη στον ευρωπαϊκό χώρο και λόγω του ότι οι χώρες του ευρωπαϊκού Νότου δεν φαίνεται να είναι ικανές να δημιουργήσουν μια ισχυρή συμμαχία με σκοπό την άμβλυνση της γερμανικής πολιτικοοικονομικής κυριαρχίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ένας συνδυασμός λαϊκισμού και νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας οδηγεί σήμερα τις κύριες γερμανικές ελίτ σε μια πολιτική που, αν δεν αλλάξει, θα οδηγήσει στη διάλυση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος.
Εξηγούμαι: στην ευρωζώνη, καλώς ή κακώς, έχουμε οικονομίες που βρίσκονται για μακροϊστορικούς λόγους σε διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης. Εχουμε τις πιο αναπτυγμένες και ανταγωνιστικές οικονομίες του Βορρά και τις λιγότερο ανταγωνιστικές οικονομίες του Νότου. Με το κοινό νόμισμα, που δεν επιτρέπει στις χώρες του Νότου να έχουν τη δική τους νομισματική πολιτική, παρατηρούμε μια συνεχιζόμενη ανισορροπία μεταξύ του πιο ανταγωνιστικού κέντρου και της λιγότερο ανταγωνιστικής περιφέρειας.
Οπως δεν υπάρχουν σοβαροί αναδιανεμητικοί μηχανισμοί, υπάρχει μια συστηματική «άνιση ανταλλαγή». Υπάρχει μαζική μεταφορά πόρων από τον Νότο στον Βορρά. Αυτού του είδους η κατάσταση δεν διορθώνεται μόνο με χαμηλότοκα δάνεια και με βοήθεια τύπου ΕΣΠΑ. Γιατί απλούστατα η «κρυφή» βοήθεια που δίνει ο Νότος προς τον Βορρά είναι πολύ μεγαλύτερη. Επειδή η Γερμανία δανείζεται με μηδαμινά ή και αρνητικά επιτόκια, στην περίοδο της κρίσης έχει κερδίσει δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ. Τα δάνεια και η πενιχρή βοήθεια είναι ψιχία μπρος στα κέρδη που πετυχαίνει μέσω των δανείων και των εξαγωγών προς τον Νότο.
Επειδή ο Νότος, λόγω πολύ διαφορετικών κοινωνικοοικονομικών και πολιτικών διαδρομών δεν μπορεί να γίνει ανταγωνιστικός από τη μια μέρα στην άλλη, δηλαδή μέσω επιβαλλόμενης από τη γερμανίδα καγκελάριο «θεραπείας σοκ», είναι προφανές πως η ευρωζώνη στηρίζεται σε πολύ σαθρά θεμέλια. Πριν από την κρίση αυτή η νοσηρή κατάσταση ήταν λιγότερο ορατή. Με την οικονομική κρίση και την ένταση της ύφεσης και της μαζικής ανεργίας στον Νότο φάνηκαν πολύ πιο καθαρά οι αδυναμίες του κακοσχεδιασμένου ευρυζωνικού οικοδομήματος. Για αυτό τον λόγο αν η λανθασμένη γερμανική πολιτική συνεχιστεί, το οικοδόμημα αργά ή γρήγορα θα καταρρεύσει. Για να μη συμβεί κάτι τέτοιο πρέπει η σχεδιαζόμενη μελλοντική ενοποίηση να μην έχει μόνο δημοσιονομικό και πολιτικό αλλά και κοινωνικό χαρακτήρα. Με άλλα λόγια, η στήριξη του Νότου από τον Βορρά πρέπει να εστιάζεται λιγότερο σε δάνεια και περισσότερο σε βοήθεια τύπου σχεδίου Μάρσαλ.
Η απόκρυψη της πραγματικότητας
Πιο συγκεκριμένα, το γερμανικό κατεστημένο αποκρύπτει από τους ψηφοφόρους την πραγματική σχέση μεταξύ Βορρά και Νότου. Ο γερμανικός λαϊκιστικός λόγος βασίζεται σε μια λουθηριανή ηθικολογία: οι Νότιοι είναι τεμπέληδες, έχουν ανεύθυνους πολιτικούς και διεφθαρμένους δημόσιους λειτουργούς. Εξ ου και το υπέρογκο χρέος που οι γερμανοί φορολογούμενοι «άδικα αναγκάζονται» να επωμισθούν. Γιατί, ερωτάται η κυρία Μέρκελ ως καλή νοικοκυρά, να βάζει ο γερμανός πολίτης το χέρι του στην τσέπη για να βοηθήσει τους «άσωτους» Ελληνες, Ιταλούς, Ισπανούς; Ο Νότος πρέπει να συνετισθεί μέσω της επιβολής μιας αυστηρής λιτότητας ακόμα και σε περίοδο ύφεσης. Χρειάζεται πρώτα λιτότητα, αφού η λιτότητα (κατά τη νεοφιλελεύθερη άποψη) είναι η βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη και την υπέρβαση της κρίσης.
Ο παραπάνω λόγος δεν είναι μόνο λαϊκιστικός γιατί δίνει μια μονομερή, λανθασμένη εικόνα της σχέσης μεταξύ Βορρά και Νότου. Είναι λαϊκιστικός και γιατί, με βάση τη λανθασμένη εικόνα, προτείνει μια λάθος στρατηγική. Μια στρατηγική που εντείνει την ύφεση, κάνει την αποπληρωμή του χρέους αδύνατη και υπονομεύει την εμπιστοσύνη μεταξύ μελών της ΕΕ. Τέλος, είναι λαϊκιστικός γιατί δεν τολμά, για ψηφοθηρικούς λόγους, να πει την αλήθεια στους γερμανούς πολίτες. Και η αλήθεια είναι πως οι τελευταίοι βάζουν στην τσέπη τους έμμεσα περισσότερα από όσα βγάζουν. Δεν είναι λοιπόν περίεργο πως ο γερμανικός λαός δεν βλέπει πως με αυτού του είδους τη στενόμυαλη στρατηγική κερδίζουν βραχυπρόθεσμα αλλά χάνουν μακροπρόθεσμα. Γιατί αν η ευρωζώνη διαλυθεί, δεν θα μειωθούν μόνο οι γερμανικές εξαγωγές –αλλά στο απώτερο μέλλον μια γερμανική οικονομία χωρίς το ευρωπαϊκό πλαίσιο δεν θα έχει το βάρος που έχει σήμερα στην παγκόσμια οικονομική αρένα. Μέσα στη ραγδαία παγκοσμιοποίηση που οδηγεί στην ανάπτυξη των αναδυόμενων οικονομιών, η Γερμανία θα γίνει παίκτης δεύτερης κατηγορίας –οικονομικά και γεωπολιτικά.
Πολλοί πίστευαν (συμπεριλαμβανομένου και του γράφοντος) πως η επίτευξη συμφωνίας μεταξύ Χριστιανοδημοκρατών και Σοσιαλδημοκρατών θα άλλαζε σοβαρά τη γερμανική πολιτική έναντι του Νότου. Τώρα φαίνεται καθαρά πως, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την ευρωζώνη, δεν υπάρχει σοβαρή αλλαγή πορείας. Βλέπουμε βέβαια κροκοδείλια δάκρυα και από τις δύο παρατάξεις για την εντεινόμενη ανεργία, κυρίως των νέων, στη Νότια Ευρώπη. Αλλά η αντίδραση είναι να δώσουν μερικά ψίχουλα, να ρίξουν δηλαδή μερικά ποτήρια νερό σε ένα τεράστιο δάσος που φλέγεται. Ετσι ο πρόεδρος των Σοσιαλδημοκρατών Σίγκμουρ Γκάμπριελ, σε μια πρόσφατη συνέντευξή του (βλ. «Βήμα», 8/12/13, σελ. Α16) μας είπε πως η γερμανική κυβέρνηση, με τη βοήθεια που έχει ήδη δώσει στους Ελληνες, έχει πράξει το καθήκον της –και είναι τώρα η σειρά της ελληνικής κυβέρνησης να τηρήσει τις μνημονιακές υποχρεώσεις της!
Πρόκειται εδώ για ιδεολογική τύφλωση ή λαϊκισμό; Μάλλον ένας συνδυασμός των δύο. Από τη στιγμή που η συντριπτική πλειοψηφία των γερμανών ψηφοφόρων αποδέχεται τη σημερινή πολιτική λιτότητας και λόγω κακής πληροφόρησης αλλά και λόγω μιας κουλτούρας που συνδυάζει τον προτεσταντικό πουριτανισμό και τον πρωσικό αυταρχισμό, οι κυρίαρχες δημοσιογραφικές και πολιτικές ελίτ κατασκευάζουν μια «κοινή γνώμη» και μετά ακολουθούν το «προφανές»: πως πρώτα βάζεις τάξη στο υπερχρεωμένο νοικοκυριό σου και μετά σκέπτεσαι για τα περαιτέρω. Πρώτα λιτότητα και μετά ανάπτυξη. Το ότι αυτή η διαδικασία μπορεί να πάρει πολλά χρόνια, το ότι έτσι υπονομεύεται το μέλλον εκατομμυρίων νέων στον Νότο, αυτό δεν τους απασχολεί σοβαρά. Ούτε βέβαια παίρνουν υπόψη τους, εν μέρει λόγω ιδεολογικής τύφλωσης, πως οι ΗΠΑ κατόρθωσαν να μειώσουν ριζικά την ανεργία μέσω μιας πολιτικής με διαφορετικό χρονισμό: πρώτα ανάπτυξη και μετά λιτότητα.
Φταίνε μόνο οι Γερμανοί;
Τα παραπάνω επιχειρήματα οδηγούν στο αντιμνημονιακό συμπέρασμα πως για όλα τα δεινά της Ελλάδας φταίει ο κυρίαρχος Βορράς; Η απάντηση είναι πως όχι. Γιατί δεν υπάρχει μόνο γερμανικός αλλά και ελληνικός εθνολαϊκισμός. Οι δύο λαϊκισμοί αποτελούν συγκοινωνούντα δοχεία. Ο ένας τρέφει τον άλλο. Ο γερμανικός διακηρύσσει πως είναι οι Ελληνες που φταίνε για τη θλιβερή κατάσταση της χώρας τους. Ο ελληνικός λαϊκιστικός λόγος (δεξιός και αριστερός) από την άλλη μεριά μας λέει πως για όλα φταίει η προδοτική υποταγή μας στο μνημόνιο και πως αν απαλλαγούμε από αυτή τη δουλεία όλα θα διορθωθούν, κυρίως μέσω ενός νέου κρατικισμού που θυμίζει αυτόν της δεκαετίας του ’80. Η θέση του γράφοντος είναι πως για να καταλάβουμε την πραγματικότητα και για να καταστρώσουμε ένα ρεαλιστικό σχέδιο πρέπει να εξετάσουμε χωρίς κομματικές παρωπίδες πώς οι δυο λαϊκισμοί συναρθρώνονται και πώς αυτός ο καταστροφικός συνδυασμός μάς εμποδίζει να συγκροτήσουμε μια αποτελεσματική στρατηγική για την υπέρβαση της κρίσης.
Διάλυση ή ριζική αλλαγή;
Η Γερμανία στο μέλλον θα υποχρεωθεί να αντιμετωπίσει το εξής δίλημμα: ή διάλυση της ευρωζώνης που θα οδηγήσει στην οικονομική, κοινωνική και γεωπολιτική υποβάθμιση της ίδιας και των υπολοίπων ευρωπαϊκών εθνών – κρατών (και του ελληνικού βέβαια) ή θα προχωρήσει στη ριζική αλλαγή του ευρωπαϊκού οικοδομήματος προχωρώντας σε μια αναδιανεμητική ένωση βασισμένη στη λογική της αλληλεγγύης. Σε αυτή την περίπτωση μια ισχυρή Ευρώπη θα μπορέσει να συμβάλει καθοριστικά στη διαμόρφωση ενός παγκόσμιου γίγνεσθαι που να βασίζεται σε δημοκρατικές, ανθρωπιστικές και οικολογικές αξίες.
Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας της LSE.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
