Ελευθέριος Βενιζέλος: Το «φαινόμενο του βενιζελισμού»

Το 2014 συμπίπτει με τα 150 χρόνια από τη γέννηση του Ελευθερίου Βενιζέλου∙ του πολιτικού ηγέτη που σημάδεψε και σημαδεύθηκε καθοριστικά από την ελληνική ιστορική διαδρομή για μισό περίπου αιώνα. Ο τίτλος του σύντομου αυτού επετειακού σχολίου επιχειρεί εξαρχής να προκαταλάβει ότι πολιτική αρχηγεσία, ιστορικό φαινόμενο και συγκεκριμένη χρονική διάρκεια προσφέρονται ως αλληλοσυμπληρωματικές χοάνες για να αφουγκραστούμε τον απόηχο μιας εποχής που υπήρξε πυκνή, καταιγιστική σε συμβάντα, μεταβολές, ανατροπές, συγκρούσεις, πολώσεις, πραγματώσεις και ματαιώσεις, φόβους και «απειλές». Αυτό τουλάχιστον τεκμηριώνει, άμεσα ή έμμεσα, η πλούσια και συνεχώς τροφοδοτούμενη ιστοριογραφική παραγωγή, ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση, των τελευταίων τριάντα περίπου χρόνων. Το ίδιο δεδομένο υποστηρίζει παράλληλα και η διαχρονική δημοφηλία του κρητικού ηγέτη, ακόμη και όταν εμβολιάζεται με αρνητικές κρίσεις από το «εχθρικό στρατόπεδο». Τέλος, έτσι ως έναν βαθμό κατανοούνται και ερμηνεύονται οι πολλαπλές ιδεολογικές χρήσεις του βενιζελικού φαινομένου αλλά και του ίδιου του Βενιζέλου, από τον δημόσιο λόγο –σύγχρονο με την εποχή του και, κυρίως, μεταγενέστερο.

Ωστόσο η επιστημονική παραγωγή στην πλειονότητά της καταδεικνύει κάτι ακόμη, ιδιαίτερα σημαντικό. Οτι η συνθετότητα, δυναμική και πολυσημία της διάρκειας 1864-1936 υπαγορεύουν και προϋποθέτουν το ταυτόχρονο άνοιγμα: α) στη μελέτη άλλων πολιτικών προσωπικοτήτων, ομαδοποιήσεων και κομματικών συλλογικοτήτων, β) στη συγκριτική παρακολούθηση παράλληλων ιστορικών φαινομένων, γ) στις πτυχές και διαστάσεις που ξεγλιστρούν από τον φακό της κεντρικής θέασης και υπονομεύουν τις αυστηρές ταξινομήσεις, τα ανελαστικά εξηγητικά σχήματα, τις ισχυρές βεβαιότητες και τις εθνοκεντρικές μονομέρειες.

Με άλλα λόγια, η εποχή μας προκαλεί να αναστοχαστούμε πρωτίστως με επίκεντρο τις αντιφάσεις, τα «παράδοξα», τις θεωρούμενες «σκοτεινές πλευρές» ή «γκρίζες ζώνες»∙ και το εγχείρημα αυτό, με το εμβληματικό παράδειγμα του Βενιζέλου, μπορεί να αποβεί εξαιρετικά γόνιμο. Προς την κατεύθυνση αυτή συνηγορούν και οι ακόλουθες σκέψεις.

Η πολιτική καριέρα του Βενιζέλου ξεκινά στη γενέτειρά του, την Κρήτη, όπου για πρώτη φορά εκλέγεται το 1889 αντιπρόσωπος στην περιφέρεια Κυδωνιών, και ολοκληρώνεται, τον χειμώνα του 1936, με την απομάκρυνσή του από την ελληνική (κεντρική) πολιτική σκηνή και το βιολογικό τέλος στο Παρίσι, τον Μάρτιο του ίδιου έτους. Ετσι, από την αρχή και μέχρι τέλους, η πολιτική δράση του Βενιζέλου απλώνεται και στις τρεις διαστάσεις: τοπική, εθνική, κοσμοπολίτικη∙ προσδιορίζεται επιπλέον, τουλάχιστον μέχρι το 1922, από τη διττή κλίμακα ελλαδικό κράτος – αλύτρωτος Ελληνισμός.

Στον ευρύτερο αυτόν χρονικό ορίζοντα (1890-1936) οι ελληνικές συνειδήσεις δοκιμάζονται από σημαδιακές εμπειρίες, όπως: αλυτρωτικές εξεγέρσεις, τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, το Κίνημα στο Γουδί, τους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τη Μικρασιατική Καταστροφή, το προσφυγικό ζήτημα, τα στρατιωτικά κινήματα/πραξικοπήματα του Μεσοπολέμου, την κρίση αντιπροσώπευσης, την καθεστωτική μεταβολή, τους κλυδωνισμούς της διεθνούς οικονομικής κρίσης, τα αυταρχικά «πειράματα». Από την επίσημη έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα το 1902 και ως το 1922 η χώρα βρίσκεται σε συνεχή πολεμική εγρήγορση, ενώ από το τέλος της δεκαετίας του 1890 και ως την εποχή που εξετάζουμε η ελληνική κοινωνία βιώνει «μικρούς διχασμούς» (φράση του ίδιου του Βενιζέλου), χάσματα που με το βάθεμά τους συντείνουν σε μια μακρά και τραυματική εμφύλια διαμάχη.

Με λιγότερα λόγια, «εθνικό, «πολιτειακό» και «κοινωνικό» ζήτημα προσδιορίζουν, στη δυναμική τους αλληλεξάρτηση, την πολιτική/ιδεολογική και κοινωνική αρένα στην οποία ο Ελευθέριος Βενιζέλος συστήνεται και καθιερώνεται ως πρωταγωνιστικός μαχητής.

Επομένως, με άξονα αυτό το ασταθές, ρευστό και βίαιο ως προς τους ρυθμούς και τους όρους του πλαίσιο, ορίζεται η πολιτική σταδιοδρομία του κρητικού πολιτικού. Στο άνυσμά της ενσωματώνει τακτές μετακινήσεις, απότομες εναλλαγές σκηνικού, αξιώματα, διπλωματικές επιτυχίες, πνευματικές δράσεις, δημοσιολογικές παρεμβάσεις. Τέμνεται από νίκες, ήττες και παραιτήσεις, απομακρύνσεις και επανόδους, εξιδανικεύσεις και πολιτικές καταδίκες ή αφορισμούς, συστρατεύσεις και διασπάσεις. Ενας βίος μονίμως στην κόψη, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Ενας βίος εκ των πραγμάτων έκθετος σε ανοιχτά διλήμματα, αποφάσεις, ιεραρχήσεις, στρατηγικές κινήσεις. Αυτή η ίδια η πολιτική διαδρομή, με τα εκάστοτε συμφραζόμενά της, σε διαφορετικό ή (συχνά) και στον ίδιον χρόνο, φαίνεται να αναδεικνύει τον «επαναστάτη», «μεταρρυθμιστή», «συναινετικό», «ρεαλιστή», «φιλελεύθερο», επιρρεπή σε αυταρχικές μεθόδους Βενιζέλο. Ωστόσο ο πολιτικός βίος του Ελευθερίου Βενιζέλου αποκτά, νομίζω, ιστορικό νόημα ως ένα συνολικό, σπονδυλωτό σώμα Λόγων και πρακτικών, και όχι επιμεριζόμενος σε διακριτές φάσεις που αντιστοιχούνται με διαφορετικές πολιτικές ταυτότητες. Η πρόκληση βρίσκεται στο περιεχόμενο που ο ίδιος ο Βενιζέλος προσδίδει στις διαφορετικές αυτές ταξινομητικές κατηγορίες –επανάσταση, μεταρρύθμιση, διαπραγμάτευση, σύγκρουση, αυταρχισμός κτλ. –και στον τρόπο που τις οικειοποιείται, απομακρύνεται από αυτές ή συνυπάρχει με τη δεδομένη «αντίφασή» τους. Η δέσμευσή του με τα κοινά –και ακόλουθα η πολιτική του εμβέλεια –είναι συνεχής και αδιάλειπτη, ανεξάρτητα από τη φυσική του παρουσία, τις διακηρυγμένες φάσεις απομάκρυνσης/αποχής, τις στιγμές ιδιώτευσης.

Με άλλα λόγια, στην περίπτωση του Βενιζέλου, και όχι μόνο, η διάκριση μεταξύ ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας, υποκειμενικού και αντικειμενικού πλαισίου, ψύχραιμων/ρεαλιστικών και ανορθολογικών/εμπαθών επιλογών καθίσταται εξαιρετικά δυσχερής, και μάλλον αδιάφορη από επιστημονική – πολιτική άποψη. Αντίθετα, η συνολική, πλαισιωμένη θεώρηση προσφέρεται για να προσεγγίσουμε το πώς ο ίδιος ο πολιτικός προσλαμβάνει και υπηρετεί την υποκειμενική διάσταση ως μέρος της συλλογικής (παραταξιακής) καθώς και της κοινωνικής (εθνικής) συνθήκης. Προσφέρεται επιπλέον, πιστεύω, προκειμένου να εγγράψουμε την ιστορική διαδρομή (ενός τόπου) σε μια συνολική θεώρηση, όπου το «πολιτικό» λειτουργεί ως ένα σημείο συμπύκνωσης.

Η κυρία Νίκη Μαρωνίτη είναι ιστορικός και διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.