Ο κλόουν και η σοβιετική εξουσία

Σώτη Τριανταφύλλου
Σπάνιες γαίες
Εκδόσεις Πατάκη,
σελ. 318, τιμή 15 ευρώ

Κάτι από την πνιγηρή ατμόσφαιρα της ρωσικής και της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας που μιλάει για τα πάθη τα οποία επιφύλαξε τόσο στους εχθρούς όσο και στους ορκισμένους απολογητές του ο σοβιετικός κομμουνισμός είναι διάχυτο από την πρώτη κιόλας στιγμή στο καινούργιο μυθιστόρημα της Σώτης Τριανταφύλλου. Τον πρωταγωνιστικό ρόλο στις Σπάνιες γαίες αναλαμβάνει ο Πραβιέν Σεργκέγεβιτς Μακάρεφ που θα αρχίσει να θυμάται και να καταγράφει τα πολιτικά δεινά του υπό το ασήκωτο πέλμα του σταλινισμού σε μια φάση ανάπαυλας: όταν ο ίδιος θα είναι 36 χρόνων και ο Χρουστσόφ θα έχει επικρατήσει πλήρως επί των σταλινικών προκατόχων του, έχοντας εκ παραλλήλου ξεφύγει από τον μεγαλύτερο κίνδυνο του Ψυχρού Πολέμου (από την κρίση του 1962 στον Κόλπο των Χοίρων).

Γεννημένος σε μια παγωμένη γωνιά της Βορειοδυτικής Ρωσίας, ο Πραβιέν θα υπομείνει τον εκτοπισμό του ανθρακωρύχου πατέρα του στη Σιβηρία (κατηγορήθηκε για συνεργασία με τον Τρότσκι) και θα υποχρεωθεί να λάβει μέρος στην εκτέλεση της αγαπημένης του (κατηγορήθηκε για συνωμοσία εναντίον του καθεστώτος), χάνοντας τα σπουδαιότερα στηρίγματα της ζωής του. Χωρίς γονείς (σύντομα θα χάσει και τη διανοητικά διαταραγμένη μάνα του) και χωρίς έρωτα, ο Πραβιέν δεν θα καταφέρει ποτέ να αυτοπροσδιοριστεί και να αποκτήσει μια συγκροτημένη ταυτότητα. Μπορεί να έχει σπουδάσει και να εργάζεται ως εδαφολόγος (μια εμβληματική επιστημονική ιδιότητα για το σύστημα των σοβιετικών αξιών), αλλά εκείνο το οποίο τον συγκινεί είναι το να δίνει παραστάσεις ως κλόουν. Και μπορεί επίσης να έχει πειθαρχήσει πλήρως στην κρατική προπαγάνδα, αλλά η καρδιά του χτυπάει δυνατά όταν διαβάζει αγγλική λογοτεχνία ή όταν απολαμβάνει το παρακμιακό πνεύμα του δυτικού φίλου του Γκάι Μπέρτζες (πραγματικό πρόσωπο προερχόμενο από τον κύκλο των βρετανών διπλών πρακτόρων του Δακτυλίου του Κέιμπριτζ που αναζήτησαν καταφύγιο στη Σοβιετική Ενωση).

Τι είδους μυθιστορηματικός ήρωας είναι μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο ο Πραβιέν; Οι Σπάνιες γαίες αναπαράγουν στις σελίδες τους το κλίμα στο οποίο μας έχουν υποβάλει με τα βιβλία τους ο Παστερνάκ, ο Σολζενίτσιν, ο Σαλάμοφ και ο Πλατόνοφ, ακόμη και ο Βικτόρ Σερζ ή ο Μάνες Σπέρμπερ (για να μην ξεχνάμε τους Δυτικοευρωπαίους), αλλά η Σώτη Τριανταφύλλου θα αποφύγει ευθύς εξαρχής να επιβαρύνει την αφήγησή της με τον οποιονδήποτε δραματικό τόνο. Συντάσσοντας τα απομνημονεύματά του, ο Πραβιέν δεν εννοεί να ξεχάσει το μοναδικό στοιχείο που κράτησε σε όλα τα προηγούμενα χρόνια ζωντανή την ψυχή του: τη μελαγχολική φαντασμαγορία που αποδεσμεύει επί σκηνής η εμφάνιση του κλόουν. Ο κλόουν δεν είναι εύκολο να νιώσει ασφάλεια ούτε με την κωμωδία ούτε με το δράμα: η κωμωδία θα τον αναγκάσει να συνεγείρει καταστάσεις που μοιάζουν ξένες με τα χρώματα της μάσκας η οποία τον προστατεύει από την εξωτερική πραγματικότητα, ενώ το δράμα θα τον οδηγήσει σε μιαν εσωτερικότητα αταίριαστη με την οιαδήποτε μάσκα. Ετσι, μιλώντας ο Πραβιέν για τα ανεξίτηλα σημάδια που θα αφήσει η σοβιετική εξουσία στον βίο του, θα μετατρέψει τα πάντα σε κλοουνερί: ο Στάλιν και το πολιτικό του επιτελείο θα παρουσιαστούν με τα χαρακτηριστικά τους στραμπουληγμένα, σε έναν σχεδόν παρανοϊκό τραγέλαφο, ενώ και ο Μπέρτζες ή ο διαβόητος Κιμ Φίλμπι (αμφότεροι υπήρξαν τα αγαπημένα παιδιά των Σοβιετικών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου) θα μεταμορφωθούν σε σπασμωδικές φιγούρες ενός θιάσου ο οποίος θα πορευτεί στα τυφλά, ανίκανος να ενταχθεί και να προσαρμοστεί στον κόσμο που έχουν χτίσει οι οικοδεσπότες του. Υπό αυτή την έννοια ο Μπέρτζες αποτελεί τον σημαντικότερο και τον πιο περίπλοκο χαρακτήρα του μυθιστορήματος. Κυνικός και συνάμα τρυφερός και ευάλωτος, προδότης και την ίδια ώρα κυνηγός του ανέφικτου: ένας ομοφυλόφιλος που δεν θα κρύψει ούτε λεπτό την ομοφυλοφιλία του και θα πεθάνει σε ηλικία 52 ετών σε μια κοινωνία η οποία δεν είναι πρόθυμη να αναγνωρίσει και να ανεχθεί καμία απόκλιση.

Και ο Πραβιέν; Τι θα απογίνει με τον εμπνευστή της κλοουνερί και με ποιον τρόπο θα επηρεάσουν τα απομνημονεύματα τα οποία γράφει τον τελικό απολογισμό του; Το ξέρουμε ήδη: ο Πραβιέν θα φορέσει πρώτα κατάσαρκα τη μάσκα του κλόουν (η δράση τον θέλει να αρνείται να την αποχωριστεί για πέντε ολόκληρα χρόνια) και μετά, όταν θα κατορθώσει να απελευθερωθεί από την πίεσή της, θα φύγει μαζί της από πάνω του και ολόκληρο το πρόσωπό του. Εχοντας πλέον στερηθεί όχι μόνο τον πατέρα του και την αγαπημένη του αλλά και τον καλύτερο φίλο του (τον Μπέρτζες), ο Πραβιέν θα δει τον εαυτό του σαν μια πελώρια αποτυχία, σαν μια τελειωτική απεικόνιση της διάψευσης και του κενού: αυτή είναι η κληρονομιά της εποχής και του τόπου του, το θλιβερό απομεινάρι της σοβιετικής πατρίδας και της οικοδόμησης του σοσιαλισμού.