Αντιμόνιο, το φάρμακο που σκοτώνει

Μικρό βιογραφικό για το στοιχείο αντιμόνιο. Κάθε Κυριακή «Το Βήμα» μάς ταξιδεύει και σε μια άλλη γωνιά του περιοδικού πίνακα.

Ακούστηκε προς το τέλος του καλοκαιριού το αντιμόνιο σε σχέση με το Κολούμπο, το υποθαλάσσιο ηφαίστειο της Σαντορίνης. Από τα έγκατα της Γης διαπίστωσαν ότι ανεβαίνει μαζί με το χρυσάφι, αλλά δεν πρόκειται να γίνουμε πλουσιότεροι από αυτό το φαινόμενο. Ασκοποι οι πανηγυρισμοί, και ας μην ξεχνούμε ότι το αντιμόνιο όταν περάσει μια ορισμένη ποσότητα σε ζωντανό οργανισμό τον οδηγεί στον θάνατο. Τώρα που έχουν περάσει 150 χρόνια περίπου, μας φαίνεται κάπως στα όρια της κωμωδίας ότι άγγλοι γιατροί της βικτωριανής εποχής ξεπάστρευαν κυριολεκτικά ανεπιθύμητους συγγενείς τους με τη βοήθεια του αντιμονίου. Τουλάχιστον τρεις γιατροί στη δεκαετία 1855-65, μια άλλη κυρία τον σύζυγό της και κάποιος άλλος αξιότιμος το 1902 μερικές(!) φιλενάδες. Ωστόσο το όποιο χαμόγελο σίγουρα παγώνει στα χείλη όταν μαθαίνεις και ότι ο Μότσαρτ πήγε κι αυτός μάλλον κατά λάθος και μάλλον από αντιμόνιο. Διότι δυστυχώς στην ηλικία των 35 ετών ο διάσημος αυστριακός συνθέτης ήταν ήδη αλκοολικός. Και την εποχή εκείνη οι γιατροί έγραφαν πολύ συχνά γιατρικά που περιείχαν αντιμόνιο. Ο Μότσαρτ έπαιρνε για τους πονοκεφάλους που προκαλεί η κοπιώδης κατανάλωση αλκοόλ ένα γιατρικό με τη γνωστή ουσία εμετική τρυγία, με βασικό της συστατικό το αντιμόνιο, για τους πονοκεφάλους. Αλλά μάλλον το παράκανε και παρουσίασε πυρετό, πρήξιμο στα χέρια και στο στομάχι, μαζί με εμετούς. Κλασικά συμπτώματα δηλητηρίασης από αντιμόνιο. Και ύστερα από δύο εβδομάδες είχε φύγει από τη ζωή.

Μόνο για το όνομα του στοιχείου αυτού να γράφαμε όσα κυκλοφορούν δεν θα έφθανε μία σελίδα εφημερίδας. Κόβουμε λοιπόν δρόμο και αφήνουμε έξω τις διάφορες παρετυμολογίες και σχετικά διασκεδαστικές ιστορίες, αλλά και πάλι πρέπει να αρχίσουμε από πολύ πίσω. Παλαιά Διαθήκη, Ιερεμίας 4:30 εναντίον των κοριτσιών που έβαφαν μαύρα τα μάτια τους με αντιμόνιο και 2ο Βασιλειών 9:30 για την ακόλαστη βασίλισσα Ιεζάβελ που έκανε τα ίδια, για την προσέλκυση ανδρών. Η σκόνη αυτή, την οποία χρησιμοποιούσαν και οι Αιγύπτιες, ονομαζόταν στη γλώσσα τους «στιμ». Στα ελληνικά έγινε στίμμις (γεν. στίμμεως) και οι Ρωμαίοι το έκαναν stibium. Γι’ αυτό και το 1814 ο Σουηδός Μπερζέλιους του έδωσε ως σύμβολο το Sb. Εχουμε όμως και το πώς προέκυψε το αντιμόνιο. Το ελληνικό στίμμι έγινε από τους Αραβες «al ithimid» και στην Ευρώπη athimodium-> atimodium->atimonium->antimonium.

Ατομικός αριθμός: 51

Ατομικό βάρος: 121,760

Σημείο τήξης: 631 βαθμοί Κελσίου

Αριθμός ισοτόπων:37!

Παρουσία στο σώμα μας: Κατά μέσον όρο 2 mg

Επικίνδυνη δόση: Οταν ξεπεράσει τα 100 mg

Μικρές δόσεις αντιμονίου, γύρω στα 5 mg, προκαλούν εφίδρωση, ενώ στα 50 mg αρχίζουν και οι εμετοί. Ως εκεί οι ποσότητες αυτές χρησιμοποιήθηκαν για θεραπευτικούς σκοπούς, ακόμη και για βασιλιάδες όπως ο Λουδοβίκος ΙΔ’, που θεραπεύθηκε το 1657 από τυφοειδή πυρετό.

Ενδιαφέρον έχουν, αφού αναφερόμαστε στον ρόλο του αντιμονίου στα φάρμακα τα σχετικά με την εμετική τρυγία. Ξεκινούμε από το τρυγικό οξύ και τα άλατά του. Προκύπτει ως παραπροϊόν κατά τη ζύμωση του γλεύκους και αποτελεί το κύριο οξύ που προσδίδει στα κρασιά τη χαρακτηριστική τους οξύτητα. Στο εμπόριο λοιπόν υπήρχε να αγοράσεις το τρυγικό κάλιο-αντιμονύλιο ή αλλιώς εμετική τρυγία (Emetic Tartar). Οπως αναφέρεται στον ιστότοπο (www.chem.uoa.gr/chemicals/chem_tartaricacid.htm): «Το σύμπλοκο τρυγικών – αντιμονίου έχει ένα ενδιαφέρον παρελθόν. Κατά τον 16ο ως και τον 18ο αιώνα κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη κάποια κύπελλα κατασκευασμένα από κράμα κασσιτέρου – αντιμονίου (7% – 15% Sb), γνωστά ως εμετικά κύπελλα (pocula emetica, calices vomitorii, antimonial cups). Από αυτά τα κύπελλα που χρησιμοποιούσαν για φαρμακευτικούς σκοπούς πολύ λίγα έχουν σωθεί και βρίσκονται σε διάφορα μουσεία. Τα κύπελλα αυτά τα άφηναν γεμάτα κρασί για ένα 24ωρο. Το τρυγικό οξύ του κρασιού αποσπούσε από τα τοιχώματα μικρές ποσότητες αντιμονίου σχηματίζοντας το σύμπλοκο τρυγικών με τρισθενές αντιμόνιο. Στη συνέχεια, το μολυσμένο με αντιμόνιο κρασί χρησιμοποιούσαν ως καθαρτικό και εμετικό φάρμακο. Αναφέρεται ότι τα κύπελλα αυτά τα χρησιμοποιούσαν ενδεχομένως για να παρακάμψουν έναν νόμο που απαγόρευε την παρασκευή και διάθεση αντιμονιούχων φαρμάκων. Αναφέρεται ότι τέτοιου είδους κύπελλα ή σφαιρίδια αντιμονίου χρησιμοποιούσαν ήδη από την Αρχαιότητα οι πλούσιοι Ρωμαίοι στα συμπόσιά τους. Με αυτά μπορούσαν να παρατείνουν τη διασκέδασή τους και να ικανοποιήσουν την αδηφαγία τους, κενώνοντας το πεπτικό τους σύστημα από τα ήδη καταναλωθέντα εδέσματα για να προχωρήσουν στα επόμενα». Και σήμερα όμως στην ομοιοπαθητική χρησιμοποιούνται σκευάσματα με βάση το αντιμόνιο. Τα πιο γνωστά είναι το Antimonium Tartaricum, δηλαδή η εμετική τρυγία και το Antimonium Crudum, που είναι σουλφίδιο του αντιμονίου, δηλαδή μια ένωση του αντιμονίου με το στοιχείο θείο.

Το αντιμόνιο εμφανίζεται σε τρεις κυρίως μορφές. Α) Τη μεταλλική, που μοιάζει με τον μόλυβδο αλλά δεν είναι πολύ καλός αγωγός του ηλεκτρισμού. Β) Από θερμούς ατμούς του αντιμονίου σε επαφή με ψυχρές επιφάνειες προκύπτει άμορφο, μαύρο στο χρώμα και πολύ δραστικό αντιμόνιο. Γ) Με ηλεκτρόλυση έχουμε εκρηξιγενές αντιμόνιο που μέσα από βίαιους σπινθηρισμούς επανέρχεται στη μορφή του μεταλλικού αντιμονίου. Η πιο διαδεδομένη χρήση του ήταν σε κράματα με τον μόλυβδο. Τώρα που ο μόλυβδος αρχίζει και εξοστρακίζεται για λόγους υγείας και καθαριότητας του περιβάλλοντος βρίσκει πιο εκτεταμένη χρήση στους ημιαγωγούς, όπου πλέον έχουμε ημιαγωγούς αρσενιδίου-αντιμονιδίου του γαλλίου.

Η απάντηση είναι «ναι», με τον δικό του τρόπο βέβαια. Τα περισσότερα μέταλλα όταν είναι σε ρευστή κατάσταση και αφήνονται να κρυώσουν κάνουν κάποιον χαρακτηριστικό αν και ανεπαίσθητο θόρυβο. Το αντιμόνιο όμως, όπως λέγεται, δίνει ακόμη πιο έντονο ήχο που θυμίζει θιβετιανά καμπανάκια, καθώς οι τάσεις στο κρυσταλλικό πλέγμα δημιουργούν θραύσεις. Ενα σπάνιο γεγονός.

Ναι, όπως αναφέρει και το Λεξικό του Χλωρού της Οθωμανικής Γλώσσας (τ. 1ος, σελ. 906), είναι λέξη περσική και σημαίνει ακριβώς αυτή τη βαφή των ματιών και το κολλύριο. Ετσι καταλαβαίνουμε και σε ένα ρεμπέτικο τραγούδι όπου χαρακτηρίζονται τα μάτια μιας αγαπημένης ως «μάτια σουρμελίδικα» ότι πρόκειται για τονισμένα με μαύρο του αντιμονίου.