Να δημιουργήσουμε χώρους διαλόγου σαν την Αρχαία Αγορά

«Η φιλοσοφία ως έρευνα και τρόπος ζωής» ήταν το θέμα του 23ου Παγκόσμιου Συνεδρίου Φιλοσοφίας και, όπως διαπιστώσαμε από την αθρόα συμμετοχή, η φιλοσοφία, θεωρητική ή πρακτική, ως επιστήμη υποστηρίζεται θερμά από τους επαγγελματίες φιλοσόφους. «Πόση απήχηση όμως έχει στον σύγχρονο κόσμο ως τρόπος ζωής;» ρωτήσαμε τον Ντέιβιντ Ράσμουσεν. «Θα προτιμούσα μιαν άλλη διατύπωση του θέματος: Η φιλοσοφία ως έρευνα και η φιλοσοφία στη δημόσια ζωή» απάντησε ο διακεκριμένος καθηγητής Φιλοσοφίας στο Κολέγιο της Βοστώνης και εκδότης του περιοδικού «Philosophy & Social Criticism», ο οποίος υποστηρίζει ότι ο φιλόσοφος πρέπει να είναι ένας διανοούμενος της δημόσιας σφαίρας, ειδικά σήμερα που χρειάζεται να προωθήσουμε τον διαπολιτισμικό διάλογο ανάμεσα σε έθνη και σε κουλτούρες που αντιμετωπίζουν οικονομική κρίση, πολιτική αστάθεια, κοινωνικές αναταραχές. «Στην Αμερική ίσως τα πράγματα είναι καλύτερα τώρα, θεωρείται ότι έχουμε βγει από την κρίση, το ποσοστό ανεργίας έχει πέσει, έχουμε έναν μαύρο πρόεδρο που ανήκει σε μειονότητα, σύντομα θα έχουμε μάλλον την πρώτη γυναίκα πρόεδρο. Δεν είναι το ίδιο αλλού. Χρειάζεται να ακουστούν αυθεντικές φωνές από αυτές τις κουλτούρες και να πάρουν θέση στον διάλογο εκθέτοντας τη δική τους σκοπιά. Και πρέπει ο διάλογος να είναι διεπιστημονικός. Σήμερα οι εξελίξεις στον κόσμο είναι ραγδαίες και η φιλοσοφία χρειάζεται να συνεργαστεί με τις κοινωνικές επιστήμες και τις φυσικές επιστήμες και κυρίως με τη νομική».

Φιλοσοφία και ανθρώπινα δικαιώματα

Στην Αίγυπτο, στη Συρία, στο Ιράν, στην Τουρκία αλλά και στην Ελλάδα της Μανωλάδας του ρατσισμού και στις ΗΠΑ των ηλεκτρονικών παρακολουθήσεων τα ανθρώπινα δικαιώματα πλήττονται. Μπορεί η φιλοσοφία να προασπίσει τα στοιχειώδη για τον άνθρωπο; Απευθύναμε το ερώτημα στην Ιωάννα Κουτσουράδη, την ελληνικής καταγωγής διαπρεπή καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Μάλτεπε στην Κωνσταντινούπολη και εκπρόσωπο της Τουρκίας στην UNESCO για τα ανθρώπινα δικαιώματα. «Κατ’ αρχάς η φιλοσοφία βοηθά να ξεκαθαρίσουμε τις έννοιες, διότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται κάτι παράξενο: η ανθρωπότητα διχάζεται ανάμεσα στο ενδιαφέρον για τα ανθρώπινα δικαιώματα και στο ενδιαφέρον για τις κουλτούρες. Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι καθολικά για όλους τους ανθρώπους και είναι σημαντικό να διασαφηνιστεί η έννοια της καθολικότητας» απάντησε. «Τότε μπορούμε να επιχειρηματολογήσουμε ενάντια σε όσους ισχυρίζονται ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι εφεύρεση της Δύσης, ότι είναι ξένα προς την κουλτούρα τους και δεν τους αφορούν. Υπάρχουν αρχές εμπειρικής καταγωγής σε όλες τις κουλτούρες, που διαφέρουν από κουλτούρα σε κουλτούρα. Δεν μπορούμε να τις βάλουμε στο ίδιο τσουβάλι με τα ανθρώπινα δικαιώματα που είναι καθολικά. Αν δεν αναγνωρίζεις σε κάποιον ένα καθολικό δικαίωμα του ανθρώπου, σημαίνει ότι δεν τον θεωρείς άνθρωπο. Η φιλοσοφία βοηθά από την άλλη να αποκτήσουμε καθαρή εικόνα για το τι καλύπτει κάθε δικαίωμα. Για παράδειγμα, πολλοί βάζουν κάτω από το δικαίωμα της ελευθερίας της σκέψης και την ελευθερία της προπαγάνδας, δύο πράγματα που είναι πολύ διαφορετικά. Και μην ξεχνάμε ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι αρχές ηθικές που μελετά η φιλοσοφία, δεν είναι νομικές αρχές. Το Δίκαιο πρέπει να στηρίζεται πάνω στα ανθρώπινα δικαιώματα, όχι το αντίστροφο».

Φιλοσοφία και media

Απειλείται η φιλοσοφική σκέψη από τη σύγχρονη τεχνολογία και το Διαδίκτυο, που όπως λένε μας εθίζει σε έναν τρόπο ανάγνωσης, ταχύ, αποσπασματικό, επιφανειακό, που δεν ενθαρρύνει την προσήλωση, την εμβάθυνση, τη σύνθετη σκέψη; Θέσαμε το ερώτημα στον Σάιμον Κρίτσλι, καθηγητή Φιλοσοφίας στο New School for Social Philosophy στη Βρετανία, στον φινλανδό φιλόσοφο των media Εσα Σάαρινεν και στον αμερικανό δημοσιογράφο των «Νew York Times» Πίτερ Καταπάνο, που συμμετείχαν σε συζήτηση για τη φιλοσοφία στα media.

«Οχι» απάντησε κάθετα ο Κρίτσλι, που διευθύνει επί χρόνια την επιτυχημένη σειρά φιλοσοφικών δημοσιευμάτων «Stone» στους «Νew York Times». «Χρειαζόμαστε άραγε μια νέα φιλοσοφία προκειμένου να μελετήσουμε τα φαινόμενα της επικοινωνιακής επανάστασης;» τον ρωτήσαμε. «Οχι μια νέα φιλοσοφία, αλλά μια φιλοσοφία καλύτερη, δημοκρατικότερη, που δεν θα περιφρονεί τους έλληνες φιλοσόφους» απάντησε. Να εφαρμόσουμε το παράδειγμα του Σωκράτη στα νέα μέσα, να δημιουργήσουμε στα media «χώρους» σαν την Αρχαία Αγορά και να κατασκευάσουμε συμφραζόμενα μέσα στα οποία οι αναγνώστες μπορούν να σταθούν και να σκεφθούν για σημαντικά ζητήματα, πρότεινε ο Σάαρινεν.

«Οι πολιτικοί είναι ανόητοι, τα media είναι ανόητα, αλλά το κοινό δεν είναι ανόητο, είναι έξυπνο. Η φιλοσοφία οπωσδήποτε έχει θέση στα σύγχρονα media» παρατήρησε ο Κρίτσλι και ο Καπετάνο πρόσθεσε: «Η αλήθεια είναι ότι κάθε φορά που το προκαλούμε με απαιτητικά κείμενα ανταποκρίνεται θετικά. Οσοι δαιμονοποιούν την τεχνολογία και θεωρούν ότι απειλεί τον παραδοσιακό στοχασμό δεν λαμβάνουν υπόψη τους ότι η τεχνολογία βοήθησε σημαντικά τη φιλοσοφική σκέψη: μείωσε το κόστος δημοσίευσης και έκδοσης των φιλοσοφικών κειμένων και τα κατέστησε προσβάσιμα σε ένα ευρύτατο παγκόσμιο κοινό».

Φιλοσοφία… φουτουριστική

Η φιλοσοφία και οι ανθρωπιστικές επιστήμες πάσχουν από διανοητικό αυτισμό και έχουν χάσει την επαφή τους με τον άνθρωπο και την κοινωνία, ήταν η σκοτεινή εκτίμηση του Μιχαήλ Επστάιν, ενός ρώσου στοχαστή που μετακόμισε από τη Μόσχα στις ΗΠΑ το 1990. Η θεραπεία που τον ακούσαμε να προτείνει είναι ανατρεπτική. Υποστήριξε ότι είναι επιτακτικό οι ανθρωπιστικές επιστήμες να ενεργοποιήσουν τη φαντασία και να επινοήσουν ένα «πρακτικό» παρακλάδι, με το οποίο θα μετασχηματίσουν το αντικείμενο που μελετούν, τον εαυτό τους και τον κόσμο μας. Οπως μεταμόρφωσαν οι φυσικές επιστήμες τον κόσμο με την τεχνολογία και οι κοινωνικές επιστήμες με την πολιτική. Μπολιάζοντας τη δυτική σκέψη με ριζοσπαστικά στοιχεία της ρωσικής πρωτοπορίας των αρχών του 20ού αιώνα, ευαγγελίστηκε ότι καθήκον της φιλοσοφίας θα πρέπει να είναι «να προωθήσει νέες καθολικές έννοιες και σύμπαντα, να στήσει εναλλακτικούς κόσμους που μπορεί να γίνουν όλο και πιο χειροπιαστοί και κατοικήσιμοι με την πρόοδο της τεχνολογίας». Αυτές τις καινοτόμες ανθρωπιστικές σπουδές τις αποκαλεί «μετασχηματιστικές ανθρωπιστικές σπουδές» (Transformative Humanities). Εχει μάλιστα ιδρύσει το Κέντρο για την Καινοτομία στις Ανθρωπιστικές Σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Ντάραμ στη Βρετανία και καλεί όλους να καταθέσουν ιδέες και σχέδια για την… ανακατασκευή τους. Οι «μετασχηματιστικές ανθρωπιστικές σπουδές» συνοδεύονται από μια νέα ευρηματική ορολογία, στη δημιουργία της οποίας η ελληνική γλώσσα πρωτοστατεί, με λέξεις όπως «αμφι-ουτοπία» (σ.σ.: συνδυασμός ουτοπίας και δυστοπίας) και «πρωτολογισμός» (σ.σ.: μια καινούργια λέξη που δεν έχει εισβάλει ακόμη στα μέσα επικοινωνίας και δεν έχει καθιερωθεί από τη χρήση ως νεολογισμός).