Αν και η κοινή συνείδηση έχει καταγράψει την 4η Αυγούστου 1936 ως την ημέρα της ανόδου του Ιωάννη Μεταξά στην εξουσία, η πραγματικότητα είναι διαφορετική: ο Μεταξάς έγινε πρωθυπουργός αρκετούς μήνες πριν, στις 29 Απριλίου του ίδιου έτους. Οχι μέσα από κίνημα, αλλά μέσα από την ίδια τη Βουλή, η οποία του έδωσε μάλιστα πρωτοφανή πλειοψηφία 241 ψήφων, επικυρώνοντας τον διορισμό του ως πρωθυπουργού από τον βασιλέα Γεώργιο Β’ μετά τον ξαφνικό θάνατο του πρωθυπουργού Δεμερτζή. Το πώς και το γιατί η χώρα κατέληξε στα χέρια του Μεταξά είναι μια ιστορία που ξεκινά τέσσερα χρόνια πριν, τον Απρίλιο του 1932, όταν η Ελλάδα κήρυττε πτώχευση με την παραίτηση του υπουργού Οικονομικών Γεωργίου Μαρή, για να περιδινηθεί έκτοτε στην εναλλαγή σειράς κυβερνήσεων, που, τελικά, δεν κατάφεραν να βρουν βιώσιμη λύση στο ζήτημα του χρέους.
Το 1932 το συνάλλαγμα από τις εξαγωγές της χώρας πήγαινε σε ποσοστό 81% για την εξυπηρέτηση του χρέους, τη στιγμή που στη Βουλγαρία το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 16% και στην Ουγγαρία, όπου ήταν και το μεγαλύτερο όλων των άλλων χωρών πλην της Ελλάδας, στο 48%. Η κρίση είχε γίνει πια ασφυξία. Τους τελευταίους μήνες της πρωθυπουργίας του, το 1932, ο Ελευθέριος Βενιζέλος έχει καταβάλει δραματικές προσπάθειες νέας δανειοδότησης της χώρας από το Παρίσι, το Λονδίνο και τη Ρώμη, που έχουν καταλήξει άκαρπες. Για την Ουάσιγκτον, η οποία βρισκόταν ακόμη μεταξύ του Κραχ και του «Νιου Ντιλ», δεν υπήρχε θέμα συζήτησης, όπως και για το Βερολίνο, το οποίο ήταν ακόμη εξαιρετικά επιβαρυμένο με τις πολεμικές αποζημιώσεις του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και έμπαινε ήδη στην τροχιά της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία.
Λίγο πριν και διαρκώς μετά την πτώχευση του ’32 το πρόβλημα του χρέους ήταν το μόνιμο υπόστρωμα πίσω από όλες τις εσωτερικές διεργασίες. Η πολύ έντονη κοινωνική πίεση που είχε προκαλέσει η πτώχευση γεννούσε άλλωστε και τον έντονο φόβο της ανόδου του ΚΚΕ –σε μια εποχή που η Οκτωβριανή Επανάσταση έστηνε το διεθνικό καθεστώς της και σκορπούσε τον φόβο στον «αστικό» πολιτικό κόσμο. Ο συνδυασμός της κοινωνικής πίεσης από τις επιπτώσεις της χρεοκοπίας και της εσωτερικής αίσθησης αστάθειας και της διαρκώς αυξανόμενης εξωτερικής πίεσης στη χώρα από τους ξένους ομολογιούχους έδωσε όμως και πολύ έδαφος στις ιδέες του ολοκληρωτισμού. Πέραν του Μεταξά, αντικομμουνιστικές και αντισημιτικές οργανώσεις όπως οι «Τριεψιλίτες» (Εθνική Ενωσις Ελλάς) που είχαν εμφανιστεί αρχικά το 1927 στη Θεσσαλονίκη με αντιγραφή των ιδεών των Ιταλών Φάσι και των Γερμανών Ναζί επιχειρούσαν να κυριαρχήσουν. Αργότερα το Σύμφωνο Σοφούλη – Σκλάβαινα, το οποίο δημιούργησε τον φόβο μιας έμμεσης ανόδου του νεαρού ΚΚΕ στην εξουσία, συνέβαλε ακόμη περισσότερο σε εκείνη την κατεύθυνση.
Με την ψήφο των δύο μεγάλων κομμάτων
Η τελευταία προπολεμική Βουλή, που είχε προκύψει από τις εκλογές της 26ηςΙανουαρίου του 1936, οι οποίες διεξήχθησαν με απλή αναλογική, ήταν και η τελευταία στην οποία συγκρούστηκαν οι δύο μεγάλες ελληνικές παρατάξεις, οι βενιζελικοί και οι αντιβενιζελικοί. Η μεγάλη ιστορική ειρωνεία είναι ότι εκείνη η Βουλή ήταν μάλιστα αναθεωρητική… Αμέσως μετά τον σχηματισμό της σε σώμα, η Βουλή, η οποία είχε μπροστά της το μέγα πρόβλημα της διαπραγμάτευσης του χρέους, αλλά και το διχαστικό ζήτημα της επανόδου των βενιζελικών αξιωματικών που είχαν φύγει από το στράτευμα μετά το Κίνημα του ’35, αδυνατούσε να δώσει άλλη κυβέρνηση και διχοτομήθηκε σε δύο στρατόπεδα με συμμετοχή πολλών κομμάτων το καθένα: η βενιζελική / δημοκρατική παράταξη οχυρώθηκε με ένα συνολικό ποσοστό λίγο πάνω από το 45% και 142 έδρες και η αντιβενιζελική με ποσοστόαθροιστικά λίγο πάνω από 47,5% και 143 έδρες. Το Κομμουνιστικό Κόμμα έλαβε 5,6% και εξέλεξε 15 βουλευτές. Στην αρχή, λόγω του Συμφώνου Σοφούλη – Σκλάβαινα, θεωρήθηκε βέβαιο ότι οι βουλευτές του ΚΚΕ θα παίξουν τον ρόλο του «ρυθμιστή» στον σχηματισμό κυβέρνησης. Τελικά ήταν η μόνη ομάδα που είχε κάθετη άρνηση στην παροχή ψήφου εμπιστοσύνης στον Ιωάννη Μεταξά και επιχειρηματολογούσε ανοιχτά στη Βουλή ότι η τοποθέτησή του θα οδηγούσε σε δικτατορία. Οι εναργέστερες τοποθετήσεις της περιόδου για τον κίνδυνο για τη δημοκρατία προέρχονται από τον μαρξιστή Σεραφείμ Μάξιμο, ιδίως στο βιβλίο του «Κοινοβούλιο ή δικτατορία».
Η άνοδος του Μεταξά στην εξουσία, αν και τυπικά κοινοβουλευτική, είχε από την αρχή σαφή χαρακτηριστικά δικτατορικού τύπου: με απόφασή της η Βουλή αυτοκαταργήθηκε εκείνη την ίδια ημέρα για τους επόμενους μήνες, δίνοντας στον Μεταξά το δικαίωμα να κυβερνά με βασιλικά διατάγματα ως την επαναφορά στις πλήρεις δραστηριότητές της, η οποία όμως δεν πρόλαβε να συντελεστεί, καθώς ο αρχηγός του μικρού κόμματος των έξι βουλευτών κήρυξε στις 4 Αυγούστου και τυπικά τη δικτατορία…
Την πραγματικότητα περιγράφει με ενάργεια στην αγόρευσή του στη Βουλή στις 29 Απριλίου ο βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος Βάσος Στεφανόπουλος: «Χθες ακόμη εις μίαν μακράν ολονύκτιον συνεδρίασιν ηναγκάσθημεν να κηρύξωμεν την χρεωκοπίαν του λεγομένου κοινοβουλευτισμού. […] Και τα 240 ΝΑΙ, τα οποία εξεφώνησαν εις την αίθουσαν ημών εις την ψήφον εμπιστοσύνης, ήσαν 240 υπογραφαί κάτωθι της τρομεράς διαπιστώσεως ότι εχρεωκοπήσαμεν ως κοινοβουλευτισμός, εξεπέσαμεν ως Συνέλευσις, εχάσαμεν την συνείδησιν του προορισμού μας ως εθνική κυριαρχία. Και έτι πλέον, κύριοι βουλευταί. Εχάσαμεν ίσως και τον ψυχικόν σύνδεσμον προς τον λαόν, τον οποίον ενετάλημεν να διακυβερνήσωμεν. Διότι τι είδους ψυχικός σύνδεσμος είναι δυνατόν να διατηρηθεί όταν ο μεν λαός φωνάζει «δεν θέλω να με κυβερνήσει ο κ. Μεταξάς», ημείς δε αδιαφορούντες προς την κραυγήν ταύτην απαντώμεν: «Και όμως, θα σε κυβερνήσει ο Μεταξάς!»»…
Η προειδοποίηση Σοφούλη
Από την άλλη πλευρά, ένα πολύ «βαρύ» πολιτικό όνομα, ο Θεμιστοκλής Σοφούλης, αρχηγός του Κόμματος των Φιλελευθέρων, του μεγαλύτερου στη Βουλή, και διάδοχος του Ελευθερίου Βενιζέλου, έλεγε την ίδια ημέρα στη Βουλή: «Μέσα εις την ατμόσφαιραν η οποία περιβάλλει την ζωή μας, εισπνέομεν όλοι, χωρίς να το καταλάβωμεν, μία γενναίαν δόσιν υποκρισίας. Κοπτόμεθα πάντες και εκτραγωδούμεν τον κίνδυνον τον απώτερον του κομμουνισμού, διά να καλύψωμεν τον κίνδυνον τον οποίον ημείς οι ίδιοι δημιουργούμεν, οι προστάται δήθεν και υπερασπισταί του αστικού καθεστώτος. […] Και η καταφρόνησις προς πάσαν ηθικήν αξίαν και προς πάσαν ηθικήν έννοιαν έχει κλονίσει πλέον τα θεμέλια του κοινωνικού καθεστώτος, ώστε να μη υπολείπεται πλέον εις τους ενδεχόμενους ανατροπείς του κοινωνικού καθεστώτος βαρύ το έργον».
Η συμφωνία για την αποπληρωμή του χρέους
Χαρακτηριστικό της καθοριστικής σημασίας που είχε το ζήτημα του χρέους για τις εσωτερικές εξελίξεις είναι τo γεγονός ότι, μόλις δύο εβδομάδες μετά την επίσημη κήρυξη της δικτατορίας της 4ηςΑυγούστου, στις 20 Αυγούστου, ο Μεταξάς συμφωνεί να καταβάλει το 40% για το έτος ’35-’36 και το 40% για το έτος ’36-’37. Ο Μεταξάς ανακοίνωσε προσωπικά τη συμφωνία στον Γεώργιο, που βρισκόταν στην Κέρκυρα, σε διακοπές, φιλοξενώντας τον βασιλιά της Αγγλίας Εδουάρδο H’.
Χαρακτηριστικό της καθοριστικής σημασίας που είχε το ζήτημα του χρέους για τις εσωτερικές εξελίξεις είναι τo γεγονός ότι, μόλις δύο εβδομάδες μετά την επίσημη κήρυξη της δικτατορίας της 4ηςΑυγούστου, στις 20 Αυγούστου, ο Μεταξάς συμφωνεί να καταβάλει το 40% για το έτος ’35-’36 και το 40% για το έτος ’36-’37. Ο Μεταξάς ανακοίνωσε προσωπικά τη συμφωνία στον Γεώργιο, που βρισκόταν στην Κέρκυρα, σε διακοπές, φιλοξενώντας τον βασιλιά της Αγγλίας Εδουάρδο H’.
Ηταν όλοι ικανοποιημένοι. Λίγους μήνες αργότερα, όμως, την άνοιξη του 1937, το Συμβούλιο των Ομολογιούχων, μέσω της βρετανικής κυβέρνησης, ζητεί εκ νέου από την ελληνική το ποσοστό αυτό να ανέλθει στο 50%… Οι διαπραγματεύσεις ξεκινούν από την αρχή και οι πιέσεις κυριαρχούν εκ νέου στη χώρα, μέχρι που γεγονότα πολύ ευρύτερης σημασίας θα τις θέσουν σταδιακά σε δεύτερη μοίρα καθώς η Ευρώπη προετοιμάζεται για τον μεγαλύτερο πόλεμο της Ιστορίας…
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
