Μπορεί να διαθέτει όνομα άκρως εξωτικό, ωστόσο στην πραγματικότητα δεν μας είναι πλέον διόλου άγνωστος και εξωτικός, αφού τα τελευταία χρόνια και συγκεκριμένα από το 2010 «επισκέπτεται» με άγριες διαθέσεις τη χώρα μας προκαλώντας επιδημίες και αφήνοντας πίσω του νεκρούς. Ο λόγος για τον ιό του Δυτικού Νείλου, ο οποίος τις τελευταίες δύο εβδομάδες έχει προσθέσει στο «βιογραφικό» του έξι εγχώρια ανθρώπινα κρούσματα. Ο ανεπιθύμητος αυτός «μουσαφίρης» των καλοκαιρινών μηνών χρησιμοποιεί ως… μέσα μεταφοράς του πολύ μικρά «οχήματα», για την ακρίβεια κουνούπια –τα μικροσκοπικά έντομα αποτελούν άλλωστε φορείς πολλών δεινών, μεταξύ των οποίων και του ιού του Δυτικού Νείλου. «Το Βήμα» αναλύει σήμερα με τη βοήθεια έγκριτων επιστημόνων που συμμετέχουν σε ειδικό πρόγραμμα ελέγχου για τον ιό του Δυτικού Νείλου τα περί… εξωτικών ιών, κουνουπιών και άλλων δαιμονίων που απειλούν να ταράξουν το (ήδη σε πολλά επίπεδα ταραγμένο) καλοκαίρι μας. Οπως δείχνουν τα μέχρι στιγμής στοιχεία των επιστημόνων, η κύρια… ταραχή μάλλον περιμένει την Αττική.
Από τις αρχές του 2012 έχει ήδη τεθεί σε εφαρμογή ένα πρόγραμμα-«ασπίδα» ενάντια στον ιό του Δυτικού Νείλου αλλά και στην ελονοσία ανά την ελληνική επικράτεια με χρηματοδότηση του ΕΣΠΑ (2007-2013) . To πρόγραμμα αυτό, στο οποίο συμμετέχουν 14 φορείς (πανεπιστήμια και άλλα κέντρα τα οποία αναφέρονται αναλυτικά στην ιστοσελίδα www.malwest.gr), συντονίζεται από το Εργαστήριο Υγιεινής και Επιδημιολογίας του Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας υπό τον καθηγητή κ. Χρήστο Χατζηχριστοδούλου.
Στα χνάρια του ιού
Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου προγράμματος περιλαμβάνονται πολλές και διαφορετικές δράσεις που έχουν ως στόχο να ακολουθήσουν τα «χνάρια» των κουνουπιών σε όλη την Ελλάδα, να καταγράψουν τον κίνδυνο εμφάνισης των δύο νόσων στον άνθρωπο και σε άλλα «ευάλωτα» μέλη του ζωικού βασιλείου, να προστατεύσουν το κοινό σε περιοχές «υψηλού κινδύνου», να ενημερώσουν τους επαγγελματίες υγείας αλλά και τον πληθυσμό, να παραγάγουν ερευνητική δουλειά η οποία αναμένεται να δημοσιευθεί σε έγκριτα επιστημονικά περιοδικά. Οπως αναφέρει ο κ. Χατζηχριστοδούλου στο «Βήμα», «σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα τον ιό του Δυτικού Νείλου που μας έχει ήδη «χτυπήσει την πόρτα», επιτηρούμε την πιθανή ύπαρξή του σε πολλαπλά επίπεδα: στα άγρια πτηνά –το έργο έχει αναλάβει το Τμήμα Κτηνιατρικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας -, στα έντομα –η εντομολογική επιτήρηση διεξάγεται από το Τμήμα Γεωπονίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, σε συνεργασία με την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας και το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο και στο πλαίσιό της γίνεται η ταυτοποίηση των κουνουπιών και η ανίχνευση του ιού -, στα άλογα –διεξάγεται μάλιστα ένα μεγάλο πρόγραμμα στη λίμνη Κάρλα, όπου μελετούμε τους βασικούς κρίκους της «αλυσίδας» μετάδοσης, δηλαδή πουλιά, κουνούπια, ανθρώπους και άλογα -, αλλά και σε κοτόπουλα –το σχετικό πρόγραμμα «τρέχει» στη Θεσσαλονίκη και στο πλαίσιό του λαμβάνεται δείγμα αίματος από κοτόπουλα κάτω των έξι μηνών τα οποία μολύνονται με τον ιό και καταγράφεται ο χρόνος που γίνονται οροθετικά ως ένδειξη κυκλοφορίας του».
Στο «κόκκινο» η Αττική
Το στενό αυτό «μαρκάρισμα» της κατάστασης προσέφερε στους επιστήμονες μια σχετικά καλή εικόνα του τι θα επακολουθούσε, ήδη από τον περασμένο Μάιο. «Στην περιοχή της Αττικής εντοπίστηκαν θετικά στον ιό του Δυτικού Νείλου κουνούπια πριν από δύο και πλέον μήνες, γεγονός που έδειχνε ότι είχε ξεκινήσει η περίοδος μεταδοτικότητας. Ενημερώθηκαν και μέσω του Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕΕΛΠΝΟ) όλοι οι αρμόδιοι, όπως οι περιφέρειες. Παράλληλα πρόσφατα ερευνητές της Κτηνιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κατέγραψαν κυκλοφορία του ιού του Δυτικού Νείλου στην Κεντρική Μακεδονία –Πέλλα, Ημαθία» σημειώνει ο κ. Χατζηχριστοδούλου.
Περαιτέρω έλεγχοι που συνεχίζονται αδιαλείπτως βάζουν στο «κόκκινο» κυρίως την περιοχή της Αττικής. «Τα μέχρι στιγμής στοιχεία μάς δείχνουν ότι μεγαλύτερο κίνδυνο αντιμετωπίζει ολόκληρη η Αττική. Από μελέτες μας σε δεξαμενές κουνουπιών από διαφορετικά σημεία της Αττικής (σ.σ.: στις συγκεκριμένες έρευνες μελετώνται «δεξαμενές» που περιλαμβάνουν δεκάδες κουνούπια τη φορά) προκύπτει ότι το 10%-20% εξ αυτών είναι θετικές στον ιό. Το ποσοστό είναι πολύ υψηλό αν αναλογιστεί κάποιος πως το αντίστοιχο περυσινό ποσοστό για την Αττική δεν ξεπερνούσε το 10%, ενώ το συνολικό ποσοστό για την Ελλάδα ήταν το 2012 της τάξεως του 2%» μας πληροφορεί ο καθηγητής. Πάντως, ως τώρα, σύμφωνα με πρώιμα ευρήματα από τη Θεσσαλονίκη, σε (μόλις) πέντε δεξαμενές κουνουπιών δεν εντοπίστηκε κάποια θετική στον ιό.
Οι χάρτες της επικινδυνότητας
Χάρτης εκτίμησης επικινδυνότητας ανθρώπινων κρουσμάτων του ιού του Δυτικού Νείλου για το 2013 στη χώρα μας. Ο κίνδυνος αποτυπώνεται με ποσοστά %. Φαίνεται ότι η «ζώνη υψηλού κινδύνου» είναι η Αττική ενώ ακολουθούν περιοχές της Κεντρικής και Βόρειας Ελλάδας.
πηγή: τμήμα χωροταξίας πανεπιστημίου θεσσαλίας (υπεύθυνος, αναπληρωτής καθηγητής Γιώργος Φώτης)
Με βάση μάλιστα πολλές και διαφορετικές παραμέτρους που αφορούν γεωμορφολογικά και πληθυσμιακά χαρακτηριστικά των διαφορετικών περιοχών μελέτης, χαρακτηριστικά σχετικά με το ιστορικό και τη χωροχρονική εξάπλωση του ιού του Δυτικού Νείλου στην Ελλάδα, καθώς και δεδομένα θερμοκρασιών και βροχόπτωσης, ειδικοί του Τμήματος Χωροταξίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, με επιστημονικό υπεύθυνο τον αναπληρωτή καθηγητή κ. Γιώργο Φώτη, που συμμετέχουν στο Ειδικό Πρόγραμμα έχουν δημιουργήσει χάρτες οι οποίοι αφορούν την εκτίμηση του κινδύνου για εξάπλωση του ιού (με την έννοια του αναμενόμενου αριθμού κρουσμάτων) μέσα στο 2013. Σύμφωνα με αυτές τις εκτιμήσεις, σε επίπεδο χώρας δεν αναμένεται αύξηση του συνολικού αριθμού των κρουσμάτων, ίσως μάλιστα καταγραφεί και κάποια μείωση –εκτός από την περιοχή της Αττικής, όπου πιθανώς τα κρούσματα θα είναι περισσότερα σε σύγκριση με πέρυσι (σημειώνεται ότι πέρυσι κατεγράφησαν συνολικά 161 εργαστηριακά επιβεβαιωμένα κρούσματα του ιού σε ανθρώπους, ενώ υπήρξαν και 18 θάνατοι –στην περιοχή της Ανατολικής Αττικής, όπου εφέτος έχουν ήδη καταγραφεί τέσσερα κρούσματα, πέρυσι κατεγράφη μόλις ένα). Οι ειδικοί υπογραμμίζουν όμως ότι ο ιός αναμένεται να εξαπλωθεί και σε περιοχές για τις οποίες δεν είχαμε ως σήμερα ιστορικό.
Στο «μικροσκόπιο» των ειδικών βρίσκονται συνεχώς και τα άλογα, τα οποία προσβάλλονται από τον ιό του Δυτικού Νείλου –σύμφωνα με τον κ. Χατζηχριστοδούλου, τα μέχρι στιγμής αποτελέσματα από μελέτες σε άλογα στη λίμνη Κάρλα ήταν αρνητικά, ενώ έχει αναφερθεί από το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης ένα μόνο θετικό κρούσμα σε άλογο στην Ξάνθη. «Αυτή τη στιγμή διεξάγουμε πάντως ελέγχους στην Αττική και στην Κόρινθο και αναμένουμε τα αποτελέσματα».
Στο στόχαστρο καρακάξες, περιστέρια
Σε στάδιο επεξεργασίας βρίσκονται και στοιχεία για το 2013 που αφορούν τα άγρια πτηνά, με αποτέλεσμα να μην είναι αυτή τη στιγμή διαθέσιμα. Τα ευρήματα πάντως του 2012 που αφορούσαν τη συλλογή βιολογικού υλικού από 161 δείγματα θηρευμένων πτηνών ή πτηνών που βρέθηκαν νεκρά σε οκτώ διαφορετικές περιοχές της χώρας έδειξαν ως «πρωταγωνιστή» της μόλυνσης με τον ιό του Δυτικού Νείλου την καρακάξα (επιστημονική ονομασία Pica pica) –οροθετικά δείγματα είχαν εντοπιστεί στη Θήβα, στο Πικέρμι, στη Ραφήνα αλλά και στο Μεσολόγγι. Στο «στόχαστρο» του ιού βρίσκονται όμως ακόμη και τα περιστέρια, όπως λέει ο καθηγητής Ιολογίας στο Τμήμα Κτηνιατρικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κ. Χαράλαμπος Μπιλίνης που διεξάγει σχετικά πειράματα σε πτηνά. «Αναλύσεις έχουν δείξει και οροθετικά περιστέρια, ωστόσο δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι συμμετέχουν στον κύκλο μετάδοσης του ιού, αφού παίζει ρόλο για πόσο χρόνο παραμένει ο ιός στον οργανισμό του κάθε πτηνού».
Και μέσα σε όλα αυτά γεγονός είναι ότι, ως τη στιγμή που γράφονταν αυτές οι γραμμές, ο ιός του Δυτικού Νείλου είχε ήδη «χτυπήσει» έξι ανθρώπους στη χώρα μας –τέσσερις στην Ανατολική Αττική και δύο στην Περιφερειακή Ενότητα Θεσσαλονίκης.
Τα συμπτώματα
Ποια είναι όμως τα συμπτώματα της μόλυνσης με τον «ύπουλο» ιό; Οπως εξηγεί ο λοιμωξιολόγος του ΚΕΕΛΠΝΟ, επίκουρος καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Σωτήρης Τσιόδρας, «η λοίμωξη είναι κατά κανόνα ασυμπτωματική –περίπου το 80% των ατόμων που μολύνονται δεν εμφανίζουν κανένα σύμπτωμα. Περίπου ένας στους τέσσερις όμως εμφανίζει τον περίφημο πυρετό του Δυτικού Νείλου. Εκτός από την άνοδο της θερμοκρασίας του σώματος, ο ασθενής μπορεί να παρουσιάσει κούραση, πονοκέφαλο, πόνο στους μυς και στις αρθρώσεις, εμέτους, δερματικό εξάνθημα, ίσως και διόγκωση των λεμφαδένων. Τα συμπτώματα εμφανίζονται περίπου 2-14 ημέρες μετά το τσίμπημα του κουνουπιού και συνήθως περνούν από μόνα τους έπειτα από περίπου 3-10 ημέρες ασθένειας».
Ο κ. Τσιόδρας αναφέρεται και στον μεγαλύτερο φόβο από τη μόλυνση με τον ιό: «Σε ποσοστό μικρότερο του 1% των ασθενών εμφανίζεται η σοβαρή μορφή της νόσου με εκδηλώσεις από το κεντρικό νευρικό σύστημα όπως κυρίως η εγκεφαλίτιδα (εκδηλώνεται με πυρετό και διαταραχές του επιπέδου συνείδησης) ή η μηνιγγίτιδα (παρουσιάζεται με πυρετό, πονοκέφαλο, δυσκαμψία αυχένα), ενώ σπανιότερα μπορεί να εμφανισθεί μια μορφή που μοιάζει με πολιομυελίτιδα και εκδηλώνεται με παράλυση των μυών».
Οι ηλικιωμένοι κινδυνεύουν περισσότερο
Σε ό,τι αφορά τα εφετινά μέχρι στιγμής κρούσματα, τρία εξ αυτών παρουσίασαν εγκεφαλίτιδα. Η επιδημιολόγος του ΚΕΕΛΠΝΟ κυρία Δανάη Περβανίδου περιγράφει το «προφίλ» των πέντε κρουσμάτων: «Ενας 77χρονος, ένας 83χρονος και μία 95χρονη – οι δύο τελευταίοι νοσηλεύονται σε σοβαρή κατάσταση – εμφάνισαν εγκεφαλίτιδα, ενώ τα υπόλοιπα τρία (ηλικίας 29, 49 και 73 ετών) παρουσίασαν πυρετό χωρίς προσβολή από το κεντρικό νευρικό σύστημα. Τουλάχιστον οι μισοί ασθενείς είχαν υποκείμενα νοσήματα, όπως διαβήτη, στεφανιαία νόσο και χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια». Η ειδικός προσθέτει πως δεν είναι τυχαίο ότι η εγκεφαλίτιδα έπληξε ηλικιωμένα άτομα: «Εχει παρατηρηθεί ότι οι άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας (ιδιαίτερα μετά την ηλικία των 50) και οι ανοσοκατεσταλμένοι βρίσκονται σε υψηλότερο κίνδυνο να αναπτύξουν σοβαρή νόσο όταν μολυνθούν με τον ιό».
Σε περίπτωση που κριθεί απαραίτητη η νοσηλεία ενός ατόμου, αυτή έχει κυρίως τον χαρακτήρα υποστήριξης (π.χ., παρακολούθηση και αντιμετώπιση του πυρετού, χορήγηση υγρών, υποβοήθηση της αναπνοής) καθώς δεν υπάρχει ειδική θεραπεία για τη λοίμωξη. Σημειώνεται πάντως ότι διερευνάται η ανάπτυξη ανθρώπινου εμβολίου ενάντια στον ιό και μάλιστα πρόσφατα δοκιμάστηκε στις ΗΠΑ ένα εμβόλιο με στόχο τη δημιουργία αντισωμάτων με θετικά αποτελέσματα.
Το μεγάλο κενό στους ψεκασμούς
Θα μπορούσαμε όμως να εξαφανίσουμε από τον… χάρτη τα μολυσματικά σχέδια των κουνουπιών; Σίγουρα θα μπορούσαμε να τα κάνουμε πολύ λιγότερο… φιλόδοξα. Η πρόεδρος του ΚΕΕΛΠΝΟ κυρία Τζένη ΚουρέαΚρεμαστινού τονίζει ότι αυτό βασίζεται σε τέσσερις άξονες αντιμετώπισης: «Με δεδομένο ότι ο ιός του Δυτικού Νείλου δεν μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο αλλά περνά από τα πουλιά στα κουνούπια και μετά στον άνθρωπο, πρωτίστης σημασίας είναι οι ψεκασμοί από τις τοπικές αρχές –οι προνυμφοκτονίες έπρεπε να έχουν ξεκινήσει από τον Μάρτιο ή τον Απρίλιο, κάτι που δυστυχώς στις περισσότερες περιπτώσεις δεν συνέβη –αλλά και η τήρηση μέτρων ατομικής προστασίας. Είναι επίσης σημαντική η ιατρική αντιμετώπιση, η αναγνώριση δηλαδή και η αντιμετώπιση των περιστατικών, αλλά και το ζήτημα της ασφάλειας του αίματος. Καθώς ο ιός, έστω και σπανιότατα, μπορεί να μεταδοθεί μέσω μετάγγισης ή έπειτα από μεταμόσχευση μολυσμένου οργάνου, υπάρχει ειδική Επιτροπή Επαγρύπνησης, η οποία αποκλείει περιοχές αιμοδοσίας οι οποίες έχουν «πληγεί» από τον ιό. Κατανοεί κάποιος εύκολα ότι όσο ο ιός εξαπλώνεται αποκλείονται ολοένα και περισσότερες όμορες περιοχές, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρό πρόβλημα με την επάρκεια του αίματος. Τέλος, υψίστης σημασίας είναι η ενημέρωση του πληθυσμού αλλά και του ιατρικού προσωπικού για τη νόσο».
Από την πλευρά του, ο κ. Χατζηχριστοδούλου φωτίζει το ζήτημα της καθυστέρησης των ψεκασμών. «Το κύριο πρόβλημα παρατηρείται σε ό,τι αφορά τους διαγωνισμούς για την ανάθεση των ψεκασμών. Παρ’ ότι πολλοί περιφερειάρχες είναι ευαισθητοποιημένοι, η γραφειοκρατία που διέπει τους διαγωνισμούς και η τακτική να προκηρύσσεται νέος διαγωνισμός κάθε έτος καθυστερούν σημαντικά τα πράγματα. Θα ήταν καλύτερο να μη γίνεται κάθε χρόνο νέα ανάθεση αλλά έστω ανά τρία έτη προκειμένου οι ψεκασμοί να προχωρούν ταχύτερα». Ο καθηγητής τονίζει επίσης ότι οι προνυμφοκτονίες, παρ’ ότι άκρως σημαντικές ώστε να μπει ένα «φρένο» στα κουνούπια, δεν μπορούν να έχουν αποτέλεσμα από μόνες τους. «Είναι εξίσου απαραίτητο να δοθεί βάρος στη μείωση των ενδιαιτημάτων, των χώρων δηλαδή που αποτελούν «εστίες» κουνουπιών. Πρέπει οι περιφέρειες να φροντίζουν να μειώσουν τις περιοχές με στάσιμα νερά κάνοντας αποστραγγίσεις ή παρόμοιες ενέργειες».
Σε κάθε περίπτωση, το Κέντρο Επιχειρήσεων του ΚΕΕΛΠΝΟ (τηλ. 210 5212.054) είναι στη διάθεση του κοινού για οποιοδήποτε ερώτημα σχετικά με τη συνεχή αυτή καλοκαιριάτικη απειλή. Μακάρι βέβαια να είχαν υπάρξει όλες οι απαραίτητες αρμόδιες ενάντια στον ιογενή «εχθρό» απαντήσεις προτού γεννηθούν στο κοινό τα ερωτήματα…
Γενετική προδιάθεση και σοβαρά συμπτώματα
Σε ό,τι αφορά τη μόλυνση των ανθρώπων με τον ιό του Δυτικού Νείλου, «μυστήριο» παραμένει για τους ειδικούς το γιατί κάποιοι εξ αυτών εμφανίζουν σοβαρά νευρολογικά συμπτώματα και άλλοι είναι ασυμπτωματικοί. Για τον λόγο αυτόν στο πλαίσιο του Ειδικού Προγράμματος Ελέγχου για τον ιό του Δυτικού Νείλου επιστήμονες από το Εργαστήριο Αναφοράς Αρμποϊών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ζτου Εργαστηρίου Μικροβιολογίας της Ιατρικής Σχολής Αθηνών και του Εργαστηρίου Γενετικής, Εξελικτικής και Συγκριτικής Βιολογίας του Τμήματος Βιοχημείας και Βιοτεχνολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας προσπαθούν να ρίξουν «φως» στην πιθανή γενετική βάση του φαινομένου. Εχει ήδη διεξαχθεί συγκριτική ανάλυση γενετικών πολυμορφισμών τεσσάρων γονιδίων σε 21 συμπτωματικά, θετικά στον ιό άτομα και 34 άτομα που ανήκαν σε ομάδα ελέγχου. Είναι ενδιαφέρον το μέχρι στιγμής συμπέρασμα, αν και αφορά μικρό αριθμό εθελοντών, ότι υπάρχουν αλληλόμορφα που προσδίδουν ευαισθησία ή ανθεκτικότητα στον ιό. Η μελέτη συνεχίζεται με την προσθήκη μεγαλύτερου αριθμού ατόμων αλλά και γονιδίων προς μελέτη.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
