Αν είσαι γυναίκα έχεις περισσότερες πιθανότητες να περιδινηθείς κάποια στιγμή της ζωής σου σε έναν ψυχικό ανεμοστρόβιλο. Να είσαι μία από αυτές, συνολικά 250 εκατ., που περιδιαβάζουν σήμερα στον πλανήτη με συμπτώματα κατάθλιψης. Να υποφέρεις από στρες, να έχεις παντού κολλημένα φλούο post-it με τις υποχρεώσεις της ημέρας, να μένεις ξάγρυπνη τη νύχτα, να παθαίνεις κρίσεις πανικού, να κατατρύχεσαι από φοβίες, να πάσχεις από ανορεξία ή κάποια άλλη διατροφική διαταραχή. Και εδώ δεν μιλάμε για γονίδια. Στο βιβλίο του που μόλις κυκλοφόρησε, με τίτλο «The Stressed Sex: Uncovering the Truth about Men, Women and Mental Health» (Το στρεσαρισμένο φύλο: Αποκαλύπτοντας την αλήθεια για τους άνδρες, τις γυναίκες και την ψυχική υγεία), ο Ντάνιελ Φρίμαν, καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας της Οξφόρδης και ερευνητής στο Ιατρικό Ερευνητικό Συμβούλιο της Βρετανίας, αποκαλύπτει ότι οι γυναίκες σήμερα εμφανίζονται πολύ πιο ευάλωτες σε προβλήματα ψυχικής υγείας.
Στην ερώτηση του ΒHmagazino αν αυτό όντως συνιστά… είδηση, καθώς εδώ και χρόνια οι ειδικοί τονίζουν την ευθραυστότητα του γυναικείου ψυχισμού λόγω βιολογικών και ψυχοκοινωνικών παραγόντων, ο καθηγητής Φρίμαν απαντά: «Η διαδεδομένη αντίληψη, όπως συνοψίζεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, είναι ότι “συνολικά τα ποσοστά των ψυχικών διαταραχών είναι τα ίδια για τους άνδρες και τις γυναίκες”. Πρόσφατα ρώτησα 500 ανθρώπους ποια είναι η γνώμη τους και διαπίστωσα ότι δύο στους τρεις θεωρούν ότι τα ποσοστά των ψυχικών διαταραχών δεν διαφέρουν στα δύο φύλα. Επομένως, δεν είναι ευρέως γνωστό αυτό που ανακαλύψαμε στο “Stressed Sex”: ότι στο σύγχρονο περιβάλλον οι γυναίκες επωμίζονται τη σφοδρότητα των προβλημάτων ψυχικής υγείας. Μιλάμε, μάλιστα, για ποσοστό 40% υψηλότερο σε σχέση με τους άνδρες. Και αυτό, πιστέψτε με, συνιστά είδηση. Σε έναν αγώνα δρόμου, που κανείς δεν θέλει να κερδίσει, οι γυναίκες τερματίζουν πρώτες. Τείνουν να έχουν υψηλότερα ποσοστά κατάθλιψης, πανικού, φοβιών, αϋπνίας, διαταραχής μετατραυματικού στρες, καθώς και διατροφικών διαταραχών, σε σχέση με τους άνδρες. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σοβαρό πρόβλημα της δημόσιας υγείας, το οποίο παραβλέπεται».
Είναι, μάλιστα, εντυπωσιακό το γεγονός ότι η «ψυχική» ανισότητα μεταξύ των δύο φύλων εγκαινιάζεται εξ απαλών ονύχων. Ο Ντάνιελ Φρίμαν, το βιβλίο του οποίου βασίστηκε σε 12 επιδημιολογικές μελέτες μεγάλης κλίμακας (σε Βρετανία, ΗΠΑ, Ευρώπη, Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία), καταθέτει κάποιες απροσδόκητες ανακαλύψεις που έκανε κατά τη διάρκεια της έρευνάς του: «Υπήρξαν αρκετά εντυπωσιακά ευρήματα που αφορούν κυρίως το πώς οι ίδιες συμπεριφορές σε άνδρες και γυναίκες επιφέρουν εντελώς διαφορετικές αντιδράσεις. Για παράδειγμα, στον χώρο εργασίας διαφέρουν τα “επίπεδα ανοχής” απέναντι στην απώλεια ή στην πρόσληψη βάρους. Οταν ένας αδύνατος άνδρας παίρνει βάρος, αυξάνονται και οι απολαβές του. Αντιθέτως, η γυναίκα – ιδίως η λεπτή γυναίκα – στην πραγματικότητα κερδίζει λιγότερα όταν παίρνει βάρος. Υπάρχουν και άλλα παραδείγματα. Σε μια άλλη γνωστή έρευνα ζητήθηκε από ενηλίκους να παρακολουθήσουν ένα βίντεο με ένα μωρό που κοιτάζει ένα κουτί. Μέσα από το κουτί εκσφενδονίζεται (με ελατήριο) ένα κουκλάκι και το μωρό ξεσπάει σε κλάματα. Στους μισούς από τους συμμετέχοντες έχουν πει ότι το μωρό είναι αγόρι και στους άλλους μισούς ότι είναι κορίτσι. Εκείνοι που θεωρούν ότι το παιδί είναι αγόρι εκλαμβάνουν την αντίδρασή του ως “θυμό”, ενώ οι υπόλοιποι, που πιστεύουν ότι έχουν να κάνουν με κορίτσι, χαρακτηρίζουν αυτό που ένιωσε “φόβο”. Επομένως, ακόμη και ο τρόπος μετον οποίο ερμηνεύουμε τη συμπεριφορά των παιδιών διαφοροποιείται ανάλογα με το φύλο τους!».
Επιδρομές ορμονών και ρόλων
Και στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης – όπου η ψυχοπαθολογία γνωρίζει πρωτόγνωρη έξαρση – οι ειδικοί μιλούν για διπλάσια ποσοστά άγχους και κατάθλιψης στις γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας (χονδρικά, από 15 ως 55 ετών) σε σχέση με τους άνδρες. Σύμφωνα με τον Γιάννη Ζέρβα, καθηγητή Ψυχιατρικής και υπεύθυνο του Τμήματος Ψυχικής Υγείας Γυναικών του Αιγινήτειου Νοσοκομείου, ένας βασικός επιβαρυντικός παράγοντας «είναι οι ορμόνες που καθιστούν πιο ασταθές το ψυχικό σύστημα των γυναικών». Μπορούμε, μάλιστα, να μιλήσουμε με βεβαιότητα για ιδιαίτερα στρεσογόνες «βιολογικές» περιόδους στη ζωή μιας γυναίκας, όπου υπάρχει μεγάλη διακύμανση ορμονών, π.χ. εγκυμοσύνη, τοκετός, λοχεία (στην Ελλάδα έχουμε ετησίως 5.000 γυναίκες με σοβαρή επιλόχεια κατάθλιψη), περιεμμηνοπαυσιακή περίοδος (τα 3-4 χρόνια πριν από την εμμηνόπαυση, όταν οι μεταπτώσεις των ορμονών και η ταχύτητα με την οποία αυτές λαμβάνουν χώρα είναι ιδιαίτερα έντονες) και βέβαια εμμηνόπαυση.
«Υστερα είναι οι πολλαπλοί κοινωνικοί ρόλοι» τονίζει ο κ. Ζέρβας. «Η γυναίκα όχι μόνο δεν εγκατέλειψε τους παλιούς, αλλά πρόσθεσε καινούργιους, “ανδρικούς”, όλα αυτά τα στρες του ανταγωνισμού, του επαγγέλματος κ.ο.κ. Και όσο και να υπάρχει κοινωνική εξίσωση, δηλαδή ισότητα απέναντι στον νόμο, δεν μπορεί να επέλθει εξομοίωση. Το παιδί, για παράδειγμα, εξακολουθεί να χρειάζεται περισσότερο τη μητέρα του στα δύο πρώτα χρόνια της ζωής του». Οπως τονίζει ο κ. Ζέρβας, ένας επιπλέον κρίσιμος παράγοντας είναι «ότι οι γυναίκες υποφέρουν πολύ περισσότερο από τα λεγόμενα “network events”, ήτοι από τα εξωτερικά γεγονότα. Οι γυναίκες αποτελούν μέρος κοινωνικών δικτύων, νοιάζονται για το τι συμβαίνει γύρω τους, έχουν καθημερινά επικοινωνία με τις μανάδες, τις φίλες, τις αδελφές, τις συνεργάτιδές τους, πράγμα που σημαίνει ότι μαζί με τις δικές τους “συμφορές” επωμίζονται και αυτές των άλλων. Ταυτόχρονα, τις επηρεάζει περισσότερο το πώς φαίνονται κοινωνικά, το βλέμμα του άλλου, η γνώμη του».
Τελικά, οι άνδρες είναι λιγότερο ευπαθείς στην κατάθλιψη και στις αγχώδεις διαταραχές; «Δεν είναι βέβαιο ότι η κατάθλιψη είναι λιγότερο συχνή στους άνδρες», εξηγεί ο κ. Ζέρβας, «όσο το ότι φαίνεται να είναι πιο συγκαλυμμένη, εκφράζεται δηλαδή με άλλους τρόπους. Συχνά την εκφράζουν με το κάπνισμα, το ποτό, την εργασιομανία, με χρήση ουσιών, νεύρα ή εκρήξεις αυτονομίας, “μουδιάζουν” δηλαδή το συναίσθημα ή το μετατρέπουν σε δράση. Αν κοιτάξει κανείς κάποιες κοινότητες, όπως για παράδειγμα οι Αμις στην Αμερική και οι εβραίοι των συναγωγών του Λονδίνου, όπου οι άνδρες δεν επιτρέπεται να πιουν, να καβγαδίσουν και όλα αυτά τα “ανδρικά” πράγματα, τα ποσοστά κατάθλιψης είναι τα ίδια και στα δύο φύλα».
Η ψυχή στην Ευρώπη της κρίσης
Ο Ντάνιελ Φρίμαν σπεύδει να τονίσει και τις ψυχικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στα επίπεδα στρες ανδρών και γυναικών: «Αναμφίβολα, οι οικονομικές ανωμαλίες οδηγούν στην επιδείνωση της ψυχικής υγείας μιας χώρας. Στη Βρετανία τα στοιχεία δείχνουν σαφώς ότι τα ποσοστά συναισθηματικών προβλημάτων αυξήθηκαν με την πρόσφατη ύφεση. Υπάρχουν, επίσης, στοιχεία για την αύξηση των ποσοστών αυτοκτονίας στην Ευρώπη. Αν υπάρχει ένας παράγοντας που εγγυημένα θα πυροδοτήσει ψυχολογικές δυσκολίες είναι το στρες, και πολλοί άνθρωποι, εξαιτίας της ύφεσης, βρίσκονται κάτω από έντονο και παρατεταμένο στρες. Και δεν είναι μόνο οι άνεργοι που θα βιώσουν αυτή την πίεση. Είναι όλοι εκείνοι που φοβούνται ότι κινδυνεύουν να χάσουν τη δουλειά τους ή εκείνοι που καλούνται να δουλέψουν σκληρότερα και ίσως και για λιγότερα λεφτά. Η ανεργία είναι αναμφίβολα ένα τεράστιο πλήγμα, αλλά η ανασφάλεια μπορεί να αποβεί εξίσου στρεσογόνος και για τα δύο φύλα. Στην πραγματικότητα, ο βαθμός στον οποίο νιώθουμε ότι διατηρούμε τον έλεγχο της ζωής μας είναι καθοριστικός για τη συναισθηματική και την ψυχική μας υγεία».
Αραγε η εγχώρια οικονομική κρίση κατάφερε, αν μη τι άλλο, να «απενοχοποιήσει» το ψυχικό πρόβλημα, αφού οι περισσότεροι βράζουμε λίγο-πολύ στο ίδιο καζάνι ανασφάλειας και ματαίωσης; «Η κρίση έχει κάπως απενοχοποιήσει την ψυχική διαταραχή, αλλά μιλάμε πλέον για διαφορετικές μορφές στίγματος» τονίζει η Μαρίνα Οικονόμου, επίκουρη καθηγήτρια Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και επιστημονική υπεύθυνος του Προγράμματος «Αντί-στίγμα» του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ). «Σήμερα κάποιος θα πει, λόγου χάρη, “δεν ντρέπομαι τόσο πολύ που έχω χάσει τη δουλειά μου, δεν είμαι μόνος, αφού συμβαίνει και σε τόσους άλλους”, αλλά και πάλι δεν ζητάει βοήθεια». Και εδώ, βέβαια, εξακολουθεί να υπάρχει διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών. «H γυναίκα εκφράζεται πιο εύκολα και αναζητεί πιο νωρίς τη βοήθεια του ειδικού». Δεν είναι τυχαίο ότι τα ποσοστά των γυναικών που καλούν την τηλεφωνική Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη (1034) είναι πολύ υψηλότερα από εκείνα των ανδρών (73,1% και 26,9 % αντίστοιχα για την περίοδο 2010-2012). «Πολύ συχνά δε, μια γυναίκα θα τηλεφωνήσει για ζητήματα άλλων (συζύγου, παιδιών κτλ.). Ο άνδρας, όταν τηλεφωνήσει, θα μιλήσει για τον εαυτό του και θα αναφερθεί στην οικονομική κρίση». Οσο για την αυτοκτονία, τα στατιστικά δείχνουν ότι γυναίκες κάνουν πιο πολλές απόπειρες, περισσότεροι άνδρες, όμως, θα φτάσουν μέχρι τέλους».
Γάμος ή ψυχική υγεία;
Ο γάμος παραμένει ένα προστατευτικό κουκούλι γύρω από την ψυχική υγεία; «Στη γενική επιδημιολογία της κατάθλιψης παγκοσμίως, οι έγγαμοι φαίνεται ότι προστατεύονται, ενώ οι άγαμοι έχουν περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξουν κατάθλιψη» λέει η κ. Οικονόμου. «Ομως η κρίση φαίνεται ότι το αλλάζει αυτό και για τα δύο φύλα. Σήμερα, το να είσαι παντρεμένος είναι παράγοντας… επικινδυνότητας, διότι καλείσαι να καλύψεις τις ανάγκες της οικογένειας συνολικά». Εχει ενδιαφέρον, πάντως, το γεγονός ότι, όπως προκύπτει από τρέχουσα έρευνα του ΕΠΙΨΥ, όπου εξετάζεται ο βαθμός συνολικής ψυχοπαθολογίας σε μαθητές του γυμνασίου, η ανεργία του πατέρα έχει πολύ μεγαλύτερο αντίκτυπο στην οικογένεια από ό,τι η ανεργία της μητέρας (καθώς η μητέρα μπορεί ενδεχομένως να αντλήσει αυτοεκτίμηση από τους άλλους ρόλους της).
Παρ’ όλα αυτά, ο γάμος εξακολουθεί να επιδρά συνολικά πιο ευεργετικά στους άνδρες. Οπως υπογραμμίζει στο BHmagazino ο Ντάνιελ Φρίμαν: «Είναι αξιοσημείωτο ότι από τα στοιχεία μιας έρευνας, την οποία διενήργησε η World Mental Health Survey Initiative σε δείγμα 34.000 ανθρώπων από 15 χώρες, προκύπτει ότι ο γάμος συνέβαλε στο να αποτραπεί ένα πρώτο επεισόδιο σχεδόν κάθε είδους ψυχικής διαταραχής και στα δύο φύλα. Αυτό, όμως, δεν ισχύει και τόσο για την κατάθλιψη (και τις διαταραχές πανικού), όπου ωφελήθηκαν μόνο οι άνδρες! Και αυτό οφείλεται στο ότι ένας παντρεμένος άνδρας γίνεται αντικείμενο φροντίδας εν αντιθέσει με την παντρεμένη γυναίκα, η οποία, κοντά στις ήδη υπάρχουσες ευθύνες της, καλείται να φροντίσει και άλλους. Είναι αυτονόητο ότι ο ρόλος αυτός δεν ταιριάζει σε όλες. Η δυσφορία, εξάλλου, στη συζυγική σχέση αυξάνεται για αμφότερους με τον ερχομό του παιδιού. Θα σας το επιβεβαιώσει οποιοσδήποτε έχει ασχοληθεί για παρατεταμένο διάστημα με τη φροντίδα μικρών παιδιών!».
