Ο Πλάτων στη Βαγδάτη ή το φως της Ανατολής.
Η συμβολή του μεσαιωνικού Ισλάμ στη διαμόρφωση του δυτικού κόσμου
Μετάφραση Νίκος Γάσπαρης.
Επιμέλεια Κώστας Σίμος.
Εκδόσεις Πατάκη 2013,
σελ. 364, τιμή 19,90 ευρώ
Για πολλά χρόνια επικρατούσε η άποψη πως από τη Δύση έρχεται η επιστήμη και από την Ανατολή η σοφία. Λέγοντας «σοφία» εννοούσαμε μιαν ας πούμε βαθύτερη επίγνωση του νοήματος του κόσμου, τον τελεολογικό του χαρακτήρα και την έννοια του ιερού, όπως εκφράζεται μέσα από τις μεγάλες θρησκείες. Αλλά ακόμη κι αυτό ήταν κάπως ασαφές. Στην πραγματικότητα, το μεσαιωνικό Ισλάμ ήταν πολύ πιο μπροστά από τη Δύση στην επιστήμη και στη φιλοσοφία, ενώ δεν ήταν μικρή η συμβολή του και στην τέχνη, παρ’ ότι η αναπαραστατική ζωγραφική στα τεμένη τουλάχιστον αλλά και στα σπίτια ήταν και είναι ακόμη απαγορευμένη. Αλλά η ισλαμική μικρογραφία, η διακόσμηση και η καλλιγραφία μας έδωσαν αριστουργήματα.
Τον καιρό που στη μεσαιωνική Ευρώπη προσήγαγαν στα δικαστήρια ως και τα γουρούνια (ιδίως αν ήταν μαύρα), στη Δαμασκό, στο Κάιρο, στη Σαμαρκάνδη και στη Βαγδάτη άραβες αστρονόμοι είχαν στραμμένα τα τηλεσκόπιά τους στον ουρανό και μελετούσαν τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων. Οταν άνθιζε ο αραβικός πολιτισμός στην Κόρδοβα της Ισπανίας και στη νότια πλευρά της λεκάνης της Μεσογείου, στη φεουδαλική Ευρώπη υπήρχε σκοτάδι.
Μεγάλο μέρος από την παράδοση της Μέσης Ανατολής είναι προφορικό –για θρησκευτικούς λόγους. Και η φωνή του τελάλη, κατά μία έννοια, συμπληρώνει στο κοσμικό πεδίο τη φωνή του μουεζίνη. Αν ο προφορικός κόσμος δημιούργησε όσον αφορά το Ισλάμ μια τεράστια αυτοκρατορία της μνήμης, αυτό δεν σημαίνει ότι στον γραπτό πολιτισμό δεν έγιναν τεράστια άλματα.
Ο ιστορικός Τζον Φρίλι, που μελετά από χρόνια τον πολιτισμό της Εγγύς Ανατολής και του Βυζαντίου σε σχέση με την αρχαία Ελλάδα, πραγματοποίησε μια εξονυχιστική έρευνα στα διαθέσιμα αρχεία για να αποδείξει –με πλήθος παραδείγματα –πως η αρχαιοελληνική παράδοση στην επιστήμη και στη φιλοσοφία ανακαλύφθηκε και αξιοποιήθηκε από τους Αραβες κι έδωσε θαυμαστά αποτελέσματα, σε μια εποχή που στην Ευρώπη κυριαρχούσε ο σκοταδισμός και τα εκκλησιαστικά λατινικά.
Οι Αραβες δεν ανακάλυψαν μόνο τους αριθμούς που χρησιμοποιούμε σήμερα. Δεν εισήγαγαν μόνο το μηδέν. Με αυτούς ξεκινά η ιστορία των ανεμόμυλων και μάλιστα στο Ιράν, όπως παρατηρεί ο Τζόζεφ Νίνταμ στο εκπληκτικό πολύτομο έργο του Science and Civilization in China (Επιστήμη και πολιτισμός στην Κίνα).
Τα επιτεύγματα των Αράβων στη χημεία προκαλούν και σήμερα τον θαυμασμό. Οι Αραβες δεν έκαναν διάκριση ανάμεσα στη χημεία και στην αλχημεία, τις θεωρούσαν ένα και το αυτό. Αλλωστε, και για τις δύο χρησιμοποιούν την αραβική λέξη αλ-κιμιά.
Κέντρο βεβαίως των επιστημών και της τέχνης ήταν η μυθική Βαγδάτη του Χαρούν αλ Ρασίντ (786-809) και των άλλων χαλίφηδων. Και περίοπτη θέση ανάμεσα στις επιστήμες κατείχε η αστρονομία, την προέλευση της οποίας θεωρούσαν θεία. Χωρίς να σημαίνει, φυσικά, ότι την πρωτοκαθεδρία δεν την κατείχε η θεολογία. Αλλά το ότι χρησιμοποιούσαν στίχους από το Κοράνι για να την εγκωμιάσουν αποδεικνύει την τεράστια σημασία που της έδιναν. Το φαινόμενο λ.χ. της μετάπτωσης των ισημεριών, που διαπίστωσε και περιέγραψε ο μέγας Ιππαρχος, όχι μόνο δεν ήταν άγνωστο στους Αραβες αλλά το μελετούσαν ταυτοχρόνως με τις κινήσεις των πλανητών. Και αυτό αιώνες αργότερα το αξιοποίησε ο θείος Νεύτων καταφέρνοντας πρώτος αυτός να χρονολογήσει την αρχαιότητα.
Η αλχημεία είχε και στο Ισλάμ, όπως αργότερα και στη Δύση, κι έναν μυστικιστικό χαρακτήρα αλλά απαιτούσε ικανές γνώσεις τόσο όσον αφορά τη φύση των υλικών όσο και των διαδικασιών που έπρεπε να ακολουθηθούν. Ο θειούχος υδράργυρος λ.χ. παρασκευάστηκε από τον Τζάμπερ ιμπν Χαγιάν στη διάρκεια της βασιλείας του Χαρούντ αλ Σασίντ. Είναι μια συνταγή «που θα ταίριαζε τέλεια σε ένα σύγχρονο εγχειρίδιο χημείας» γράφει ο Τζον Φρίλι.
Οι λόγιοι και οι επιστήμονες του Ισλάμ έκαναν πλήθος μεταφράσεις έργων αρχαίων επιστημόνων και φιλοσόφων, από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ως τον Ευκλείδη, τον Αρχιμήδη, τον Πτολεμαίο και τον Γαληνό. Και από αυτές επωφελήθηκαν –και πολλοί έμαθαν –στη Δύση το έργο των επιστημόνων και των φιλοσόφων της Αρχαιότητας. Η ιατρική στο Ισλάμ ήταν απείρως πιο ανεπτυγμένη από όσο στη λατινική Δύση. Οσο για τις μελέτες στα μαθηματικά, τη φυσική και την αστρονομία, η προσέγγιση των Αράβων ήταν πολύ πιο επιστημονική αντί της θεολογικής και φιλοσοφικής αντίστοιχης που κυριαρχούσε τότε στη Δύση.
O Κοπέρνικος
Ενα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια του βιβλίου είναι το Ο Κοπέρνικος και οι Αραβες προκάτοχοί του. Η ηλιοκεντρική θεωρία άλλαξε τον κόσμο αφού, όπως έγραψε κάπου ο Νικόλαος Κάλας, «κατέστησε τον άνθρωπο νομοθέτη της φύσης». Το αν –και πώς –ήξερε τις θεωρίες των αράβων προκατόχων του ο Κοπέρνικος παραμένει ακόμη και σήμερα ένα ζήτημα αμφιλεγόμενο, αλλά η συνάφεια της θεωρίας του με κάποια μοντέλα των Αράβων είναι για τον Φρίλι εντυπωσιακή. Απλώς ο Κοπέρνικος αντικατέστησε τα γεωκεντρικά (πτολεμαϊκά) μοντέλα των Αράβων και «τα μετέτρεψε σε ηλιοκεντρικά, όποτε χρειαζόταν».
Γιατί όμως ένα κορυφαίος επιστήμονας όπως ο Νεύτων, ο μεγαλύτερος που εμφανίστηκε ποτέ κατά τον Αϊνστάιν, θαυμάζει τους προκατόχους του, Κοπέρνικο, Τύχο Μπράχε, Κέπλερ και Γαλιλαίο, και τους αρχαίους: τον Εμπεδοκλή, τον Δημόκριτο, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Ευκλείδη, τον Αρίσταρχο τον Σάμιο και τον Πτολεμαίο αλλά όχι και τους Αραβες που αξιοποίησαν και εμπέδωσαν το έργο και τη θεωρία τους; Η απάντηση κατά τον Φρίλι είναι απλή –αν και κανείς δεν μπορεί να είναι βέβαιος: από τα μέσα του 17ου αιώνα, όπου αρχίζει στον δυτικό κόσμο η επιστημονική επανάσταση, η οποία δύο αιώνες μετά τον Νεύτωνα οδήγησε στη Βιομηχανική Επανάσταση, οι ισλαμικές επιστήμες είχαν αρχίσει να παρακμάζουν. Η σκυτάλη είχε περάσει στη Δύση και οι επιστήμονες του Ισλάμ έχοντας απομονωθεί δεν μπορούσαν να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις. Η τελευταία έκλαμψη λ.χ. της ισλαμικής αστρονομίας παρατηρήθηκε τον 18ο αιώνα με τους μογγόλους ηγεμόνες της Ινδίας.
Η παρακμή
Αλλά πώς παρήκμασε τόσο απότομα ο ισλαμικός πολιτισμός; Υπάρχει μια θεωρία που ακούγεται πειστική και εξηγεί ιστορικά τα όσα επακολούθησαν. Το τέλος, λένε, επήλθε με την άνοδο των Μογγόλων και την καταστροφή της Βαγδάτης από τον Χουλεγκού, εγγονό του Τζένγκις Χαν, «ο οποίος πυρπόλησε όλες τις βιβλιοθήκες της Βαγδάτης και εκτέλεσε τον τελευταίο αμπασίδη χαλίφη» (σ.σ.: τον Αλ Μουστασίμ, το 1258). Ωστόσο ο ίδιος τον επόμενο χρόνο ίδρυσε ένα από τα σπουδαιότερα αστεροσκοπεία του Ισλάμ, της Μαράγα.
Τα συμπεράσματα στο ζήτημα αυτό είναι ακόμη αμφιλεγόμενα και υπάρχουν διάφορες εκδοχές, αλλά έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον αυτή του Φρίλι: «Η καταστροφή της Βαγδάτης από τον Χουλεγκού υπήρξε κομβικό σημείο στην ιστορία του ανατολικού Ισλάμ, καθώς η μογγολική εισβολή άνοιξε τον δρόμο για τη μετανάστευση προς τα δυτικά των τουρκόφωνων λαών από τις στέπες της Κεντρικής Ασίας. Τους Σελτζούκους Τούρκους αντικατέστησαν ως κυρίαρχη δύναμη οι Οθωμανοί Τούρκοι». Υπάρχει κι ένα επακόλουθο ερώτημα φυσικά, που το θέτει ο Γιόζεφ Μπρόντσκι στο εξαίρετο κείμενό του Πτήση από το Βυζάντιο: Αφού οι Οθωμανοί ήταν νομάδες, γιατί αντί να κινηθούν δυτικότερα της Κωνσταντινούπολης αποφάσισαν να παραμείνουν; Και απαντά ειρωνικά: «Ισως επειδή βρήκαν άλογα».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
