Χρυσός: το «αντίδοτο στη φτώχεια»

Μικρό βιογραφικό για το στοιχείο «χρυσός».
Κάθε Κυριακή «Το Βήµα» µας ταξιδεύει και σε µια άλλη γωνιά του Περιοδικού Πίνακα

Βίος και πολιτεία

Η ανθρωπότητα οφείλει στον χρυσό μεγάλες καταστροφές και πολέμους με πολλά θύματα. Τον καιρό του Διοκλητιανού (285-300 μ.Χ.) με διαταγή του ρωμαίου αυτοκράτορα συγκεντρώθηκαν και ρίχτηκαν στην πυρά όσα συγγράμματα (αλ)χημείας υπήρχαν εκείνη την εποχή, διότι ο αυτοκράτορας φοβόταν μήπως διαβάζοντας κάποια από αυτά ένας άνθρωπος ή περισσότεροι θα μπορούσαν να παραγάγουν φθηνό χρυσό ρίχνοντας έτσι την αξία των χρυσών νομισμάτων του κράτους. Επίσης, κατά την εισβολή στο Μεξικό, τον Μάρτιο του 1519, του Ισπανού Κορτές, με 600 άνδρες που τους υποδέχθηκαν οι ντόπιοι Αζτέκοι, ανυποψίαστοι για την απληστία των «επισκεπτών» και με φιλόξενη διάθεση από την πλευρά του βασιλιά Μοντεζούμα, για το χατίρι του χρυσού καταστράφηκε μια αυτοκρατορία. Δεκατρία χρόνια αργότερα, ο Φρανθίσκο Πιθάρο ψάχνοντας στο Περού για το χρυσάφι των Ινκας κράτησε όμηρο τον βασιλιά Αταχουάλπα μέχρι να του πάρουν συνολικά 11 τόνους χρυσού και φεύγοντας τον σκότωσαν κιόλας. Οι γηγενείς αυτοί λαοί δεν χρησιμοποίησαν τον χρυσό για νόμισμα, αλλά για προσφορές στους θεούς. Οι Ισπανοί όμως από το 1520 ως το 1660 δημιούργησαν τον μύθο του El Dorado, του «χρυσού ανθρώπου», του ιερέα που ήταν καλυμμένος με χρυσάφι. Με τα χρόνια «Ελντοράντο» έφθασε να σημαίνει μια τοποθεσία με άγνωστα γεωγραφικά στοιχεία, κοντά πάντως στα ποτάμια της Βόρειας Αμερικής. Ο χρυσός μπήκε δυνατά στη λογοτεχνία το 1759 με το έργο «Καντίντ» του Βολτέρου, όπου ο Καντίντ ήταν ένας που ναυάγησε από το πολύ χρυσάφι. Ο Σάμουελ Κλέμενς ήταν ένας ακόμη γνωστός συγγραφέας με το Roughing It, τα απομνημονεύματά του, σχετικά με το χρυσάφι, γιατί δούλεψε ως χρυσοθήρας χωρίς όμως να έχει την επιτυχία που είχε ως συγγραφέας με το ψευδώνυμο «Μαρκ Τουέιν». Και βέβαια δεν μας διαφεύγει ότι με το χρυσάφι που φέρνουν τα νερά ενός ποταμού ασχολήθηκε ο Βάγκνερ, με την τριλογία ο Χρυσός του Ρήνου, τρεις όπερες γύρω από ένα δαχτυλίδι, όπου θέλησε να δείξει ότι ο άνθρωπος προσδίδει παράλογη αξία στο χρυσάφι. Και βέβαια ο Τζορτζ Μπέρναρ Σο που έγραψε ένα αντιβαγκνερικό βιβλίο, το «The perfect Wagnerite». Οπως πάντως έγραψε ο Ζορζ Ζοφρουά, γάλλος γιατρός και χημικός, ο χρυσός στη Χημεία δεν είναι και τόσο πολύτιμος, πιο πολύ χρησιμεύει στον άνθρωπο σαν… αντίδοτο στη φτώχεια!

Το όνομά του στα ελληνικά, όπως αναφέρεται στο Λεξικό Σταματάκου, προέρχεται από αντίστοιχες ομόηχες λέξεις για τον χρυσό σε γλώσσες των λαών της Ανατολικής Μεσογείου. Για παράδειγμα στα ασσυριακά ήταν hurasu και στα αραμαϊκά hara (κίτρινος). Τον συμβολισμό του στη Χημεία με τα γράμματα Au τον οφείλει στη λατινική λέξη Aurum που σημαίνει «λάμψη της αυγής». Από εκεί το γαλλικό or και το ισπανικό και ιταλικό oro. Σχετικά με το αγγλικό gold εικάζεται ότι προέρχεται από το ινδοευρωπαϊκό ghel- που δίνει και το yellow για το κίτρινο στα αγγλικά.

Ατομικός Αριθμός: 79

Ατομικό Βάρος: 196,96655

Σημείο Τήξης: 1.064 Βαθμοί Κελσίου

Περιεκτικότητα στο νερό της θάλασσας 10 ppt, δηλαδή 10 μέρη σε ένα τρισεκατομμύριο

Από κάθε 250 φορτηγά βαρέος τύπου που μεταφέρουν συνολικά 20 τόνους μεταλλεύματος οι… χρυσοθήρες περιμένουν να αποκτήσουν 20 γραμμάρια καθαρού χρυσού.

Δεν είναι το πιο σπάνιο μέταλλο επάνω στη Γη ούτε το πιο ακριβό. Είναι σίγουρα το μόνο με αυτό το χρώμα. Η κλασική μέθοδος εξόρυξης απαιτεί τη χρήση κυανίου που δημιουργεί το ιόν του κυανιούχου χρυσού και με τη βοήθεια Ψευδαργύρου παίρνουν τον χρυσό. Στην Αυστραλία αντί για κυάνιο χρησιμοποιούν ένα βακτηρίδιο, το Sulfolobus Acidocalderius που κατατρώει τον βράχο στους 50 βαθμούς Κελσίου, για να φθάσει στο θειάφι, απαραίτητο για την επιβίωσή του, και αφήνει τον χρυσό ανέγγιχτο. Ο χρυσός έχει χρησιμοποιηθεί σε σκευάσματα για τη θεραπεία της αρθρίτιδας και τώρα τελευταία ως φάρμακο για παρασιτικές ασθένειες αλλά και ως ραδιοφάρμακο (το Ισότοπο Χρυσός-198) για τον καρκίνο.

Οταν εισέβαλαν οι Γερμανοί στη Δανία τον Απρίλιο του 1940 ο διάσημος Φυσικός Νιλς Μπορ είχε στην κατοχή του τα ολόχρυσα μετάλλια του Βραβείου Νομπέλ που ανήκαν στον Μαξ φον Λάουε (βρήκε την περίθλαση των ακτίνων Χ) και στον Τζέιμς Φρανκ (απέδειξε πειραματικά την κβάντωση της ενέργειας στα άτομα). Του τα είχαν εμπιστευθεί οι νόμιμοι κάτοχοί τους διότι εκείνοι ήταν εβραϊκής καταγωγής και στη Γερμανία ήταν απαγορευμένο να κατέχουν χρυσά αντικείμενα. Ψάχνοντας έναν τρόπο να τα γλιτώσει από τους Γερμανούς εισβολείς άκουσε τη συμβουλή του ούγγρου χημικού Ντε Χέβεσι και τα έβαλε σε μπουκάλια με βασιλικό νερό, ένα μείγμα πυκνού νιτρικού και υδροχλωρικού οξέος, σε αναλογία 1:3, το μόνο που δρα στον χρυσό, και τα άφησε σε μια γωνιά του εργαστηρίου. Πραγματικά κανένας δεν σκέφθηκε να τα εξετάσει και στο τέλος του πολέμου ζητήθηκε από τη Σουηδική Ακαδημία να ανακτήσει τον χρυσό και να ξαναδημιουργήσει τα μετάλλια.

Λογική η απορία αυτή, αν είναι αλήθεια ότι στο νερό των θαλασσών είναι διαλυμένοι 13 εκατομμύρια τόνοι χρυσού. Προς το παρόν όμως από τη μία η σημερινή τιμή του χρυσού και από την άλλη το κόστος ανάκτησης από το θαλασσινό νερό κάνουν τη διαδικασία ασύμφορη.

Μία παλιά μονάδα μέτρησης που βασίστηκε στη μάζα ενός σπόρου από χαρούπι, που ονομαζόταν στην αρχαία εποχή κεράτιον. Σήμερα θεωρείται ότι αντιπροσώπευε μια μάζα 20 γραμμαρίων.

Οταν κάποιο κόσμημα περιέχει χρυσό 24 καρατίων σημαίνει ότι είναι σχεδόν από ατόφιο χρυσάφι (99,9%). Πώς βγαίνει αυτό; Από έναν μαθηματικό τύπο: Περιεκτικότητα σε καράτια = 24 (Μάζα χρυσού/ Συνολική μάζα κοσμήματος). Αντίστοιχα, χρυσός 18 καρατίων σε ένα χρυσό αντικείμενο σημαίνει περιεκτικότητα 75% σε χρυσό ή αλλιώς 18 μέρη χρυσού και 6 ενός άλλου μετάλλου (18+6= 24). Τελευταία, η περιεκτικότητα εκφράζεται πιο πολύ σε χιλιοστά, δηλαδή αντί για 18 καρατίων λέμε 750.

Η κατανομή των ηλεκτρονίων στον χρυσό: 1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶ 3d¹⁰ 4s² 4p⁶ 5s² 4d¹⁰ 5p⁶ 4f¹⁴ 5d¹⁰ 6s¹ και οι μελέτες που έχουν γίνει έδειξαν ότι τα ηλεκτρόνια της στοιβάδας 5d επηρεάζουν το τελευταίο και πιο διαθέσιμο ηλεκτρόνιο της 6s ώστε να μη φτιάχνει εύκολα δεσμό με άλλα.

Ναι, πολύ καλά. Χρησιμοποιείται για διακόσμηση σε τροφές και ποτά. Σε σοκολάτες και κοκτέιλ. Θεωρείται ακίνδυνο. Περνάει και φεύγει από το σώμα και μένει η λάμψη του ονόματος στην τσαλακωμένη ίσως συσκευασία.