Περισσότερα από εκατό είναι τα «πετρομονάστηρα» της Καππαδοκίας με χρονολόγηση από το Βυζάντιο αλλά και ως τον 20ο αιώνα, που συναντά ο επισκέπτης στην εντυπωσιακή ενδοχώρα της σημερινής Τουρκίας. Αυτοί οι υπόσκαφοι χριστιανικοί ναοί, που μιλούν φυσικά για το βυζαντινό παρελθόν της περιοχής υπήρξαν το θέμα του συνεδρίου, που έγινε στην Θεσσαλονίκη με τίτλο «Καππαδοκία… χνάρια ελληνοχριστιανικού πολιτισμού» και με τη συμμετοχή επιστημόνων διαφορετικών ειδικοτήτων, που το προσέγγισαν από διαφορετικές οπτικές: Βυζαντινολόγοι, αρχιτέκτονες και πολιτικοί μηχανικοί, ιστορικοί, καθηγητές Καλών Τεχνών, συγγραφείς.
«Αγιοτόκος» και «Αγιοτρόφος» χαρακτηρίζεται σήμερα η Καππαδοκία αφού με αυτήν συνδέονται ο Βασίλειος ο Μέγας, ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ο Γρηγόριος Νύσσης. Οσο για τους ιδιόρυθμους ναούς ιδιαίτερο είναι το ενδιαφέρον, που παρουσιάζει η εικονογράφησή τους, ειδικά στους αρχαιότερους, όπου οι αγιογράφοι παρ΄ ότι γνώριζαν την «εικαστική» γραμμή της Εκκλησίας όπως εκπορευόταν από την Κωνσταντινούπολη, εμφανίζουν μία πλουραλιστική διάθεση, που ξεφεύγει από τα υποχρεωτικά πρότυπα, κάνοντας την διαφοροποίηση.
«Είναι μία ζωγραφική πηγαία και αυθεντική στις εσχατιές της αυτοκρατορίας όπου, παρά τις όποιες αδεξιότητες ζωντανεύει με αμεσότητα και ενάργεια η βιβλική ιστορία και η χριστιανοσύνη του Βυζαντίου», ανέφερε χαρακτηριστικά η αν. καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας στη Θεολογική Σχολή του ΑΠΘ κυρία Μαρία Καζαμία – Τσέρνου.
Σημαντική θεωρείται εξάλλου η ύπαρξη κτητόρων – χορηγών αυτών των ναών, που απεικονίζονται στους τοίχους τους και ταυτίζονται με σχετικές επιγραφές. Από αυτές μάλιστα προκύπτουν στοιχεία για την ιστορία και την κοινωνία της περιοχής αυτής.
Ιδιαίτερη όμως ήταν η αναφορά στο συνέδριο στον μεγαλύτερο ναό της χριστιανικής Ανατολής, αυτόν του Αγίου Βλασίου στο Μισθί Καππαδοκίας, ο οποίος ονομαζόταν και Μεγάλη Εκκλησία. Ιατρός των πιστών και προστάτης των ανθρώπων από τα άγρια θηρία ο Αγιος Βλάσιος συνεορταζόταν με τον Αγιο Βασίλειο σε μεγάλη πρωτοχρονιάτικη, διήμερη γιορτή, όπως πληροφόρησε η πολιτικός μηχανικός και συγγραφέας κυρία Μαρία Παπαδοπούλου. Στη διάρκειά της η Μεγάλη Εκκλησία συγκέντρωνε πιστούς από όλη την Καππαδοκία, παρά το βαρύ χειμώνα και ο ναός «καταλαμβανόταν» από εγκοιμίσεις!
Από τις παλαιότερες είναι εξάλλου και η λαξευτή εκκλησία (βραχοεκκλησιά) Καρσή Κιλισσέ καθώς κατασκευάσθηκε, σύμφωνα με την επιγραφή που διασώζεται διάκοσμο της κεντρικής αψίδας, το 1212. Ηταν αφιερωμένη στον Αγιο Ιωάννη Πρόδρομο, όπως ανέφερε ο εκπαιδευτικός κ. Κωνσταντίνος Νίγδελης και διασώζει ως σήμερα εξαιρετικές τοιχογραφίες σε άριστη κατάσταση.
Αναφορά έγινε και σε μία μονή που εντοπίσθηκε μόλις το 1963 έξω από το σημερινό χωριό Γκουμούς, καθώς είχε «κτισθεί» στο εσωτερικό ενός βράχου για την προστασία της από Αραβες ή άλλους εισβολείς ενώ η είσοδός της δεν ξεχώριζε σε τίποτε από τις άλλες τρύπες που έχουν τα βράχια. Οι εικόνες της μάλιστα, που είναι του 12ου αιώνα θεωρούνται από τις σημαντικότερες της βυζαντινής τέχνης στην Καππαδοκία.
Ιδιαίτερη επισήμανση έγινε τέλος από την αν. απληρώτρια καθηγήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ κυρία Θάλεια Μαντοπούλου – Παναγιωτοπούλου για τους νεότερους ναούς στην περιοχή (18ος – 20ός αιώνας), σαφείς ενδείξεις της δεύτερης περιόδου ακμής του χριστιανικού πληθυσμού.
Να σημειωθεί ότι το συέδριο διοργάνωσαν η Ιερά Μητρόπολη Νεαπόλεως – Σταυρουπόλεως, το Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού και η Κοινωφελής Επιχείρηση Νεάπολης – Συκεών.
