Είναι ωραίο να ταξιδεύεις και ακόμη ωραιότερη η στιγμή που διηγείσαι στους φίλους σου τα όσα θαυμαστά έζησες. Ανάμεσα στα ταξίδια μου στην Κύπρο ξεχωρίζω ένα Πάσχα πριν από πολλά χρόνια φιλοξενούμενη της αγαπητής μου μαθήτριας και αξιόλογης ηθοποιού Παναγιώτας Παπαγεωργίου. Τότε, αν και τηρήσαμε αρκετά τα έθιμα στον Επιτάφιο και στην Ανάσταση, περισσότερο θυμάμαι τις βόλτες και τη νυχτερινή μας διασκέδαση! Μεγαλώνοντας βέβαια έδωσα περισσότερη βαρύτητα στα παραδοσιακά έθιμα. Το περυσινό Πάσχα το πέρασα στην Κροατία. Αν και καθολικοί στην πλειονότητα, υπάρχουν πολλές ορθόδοξες χριστιανικές εκκλησίες, ενώ τα έθιμά τους μοιάζουν με τα δικά μας. Αλλωστε τι σόι γείτονες θα ήμασταν; Στο χωριό μου, τη Λάπηθο, στα Κατεχόμενα, διηγείται ο κύριος Γιώργος Καλδέλης, γύριζε ένας «βρακάς» λίγο καμπούρης αλλά με ωραία φωνή –αφού ήταν παλιός ψάλτης –που τον έλεγαν Καρακόντυλο. Αυτός το Σάββατο του Λαζάρου τραγουδούσε από σπίτι σε σπίτι τον «Λάζαρο»:
«Αρχοντες, καλή μέρα σας,
Καλή γιορτή απάνω σας.
Ηλθαν τα Βάγια, ήλθασιν
Και του Λαζάρου έγερσις.
Τ’ Αγια Πάθη του Χριστού
Αξίως προσκυνήσωμεν
Και την Λαμπράν Ανάστασιν
Καλώς να την εφθάσωμεν».
Τότε οι νοικοκυρές του πρόσφεραν αβγά ή κάποιο χαρτζιλίκι και εκείνος τους χάριζε λουλούδια, μια και είχε πολλές τριανταφυλλιές. Στα άλλα χωριά τον «Λάζαρο» τραγουδούν τα παιδιά, που τους δίνουν αβγά που θα χρησιμεύσουν είτε για κοκκίνισμα είτε για τις φλαούνες. Αλλο ένα τραγούδι του Λαζάρου είναι:
«Ο Λάζαρος ο Δίμιτος (που έζησε δύο ζωές)
Ο κότσιηνο πεθύμητος
Ακούσαν τον οι όρνιθες
Τζ’ εκάτσαν να γεννήσουν
Τ’ αυκά να κοτσιηνήσουν (κοκκινίσουν)»
«Πάμε να δούμε που πέφτουν τα μαύρα»
Το Μεγάλο Σάββατο το πρωί, με το «Ανάστα ο Κύριος», πέφτουν τα μαύρα καλύμματα από τις εικόνες. «Πάμε να δούμε που πέφτουν τα μαύρα» λέει ο κόσμος και όταν ο ιερέας σκορπίζει δάφνες στην εκκλησία οι πιστοί χτυπούν δυνατά τα στασίδια. Ηδη από την αρχή της Μεγαλοβδομάδας οι πιτσιρικάδες μαζεύουνε κορμούς και ξύλα που προσπαθούν να κλέψουν από τις αυλές των σπιτιών και τα στοιβάζουν έξω από την εκκλησία για να ανάψουνε τη «Λαμπρατζά». Ολοι συναγωνίζονται ποιος θα φέρει το μεγαλύτερο ξύλο –τον «κούζαλο» –και ανάβουνε τη μεγάλη φωτιά που πρέπει να κάψει για πολλές ώρες και να φαίνεται από μακριά. Με το «Χριστός Ανέστη» ρίχνουνε και τις «τσάκρες». Πρόκειται για στρακαστρούκες που τα παιδιά παλαιότερα έφτιαχναν μόνα τους από ασετυλίνη. Επαιρναν τενεκεδάκια, ανοίγανε τρύπες και πέρναγαν μέσα την ασετυλίνη. Σε αυτή τη φωτιά θα κάψουν στο τέλος και τον Ιούδα (σε κάποια χωριά τον καίνε την Κυριακή του Πάσχα, μετά τον Εσπερινό της Αγάπης). Το ίδιο βράδυ, στο αναστάσιμο τραπέζι, οι νοικοκυρές βράζουνε συνήθως όρνιθα σούπα με ρύζι και αβγολέμονο. Αν και τα τελευταία χρόνια κάποιες νέες φτιάχνουν μαγειρίτσα.
«Καλό Πάσκαν να φθάσωμεν»
Αυτή είναι η ευχή που δίνουν οι Κύπριοι τις ημέρες που προηγούνται από το Αγιο Πάσχα. «Στην Κύπρο», θα μου πει η Νίκη Καλδέλη, «Πάσχα ονομάζονται και όλες οι γιορτές που προηγείται νηστεία. Βέβαια τα έθιμα είναι πολλά και διαφορετικά από χωριό σε χωριό, αλλά και η παρουσία των Ελλαδιτών στο νησί τα τελευταία χρόνια έχει φέρει πολλά ελληνικά έθιμα, όπως τη μαγειρίτσα και το αρνί της σούβλας. Τη Μεγάλη Πέμπτη στις εικόνες των εκκλησιών κρεμούν μαύρα υφάσματα σαν κουρτίνα, τα οποία θα πέσουν το Μεγάλο Σάββατο το πρωί με το «Ανάστα ο Κύριος»: «Πάμε να δούμε που πέφτουν τα μαύρα» λέει ο κόσμος. Οι πιστοί τη Μεγάλη Πέμπτη βάζουν μπουκάλια με νερό κάτω από το αναλόγιο με τα 12 Ευαγγέλια για να αγιαστεί και να το πάρουν σπίτια τους ως αγιασμό αλλά και για το προζύμι των «ζυμωτών» που θα φτιάξουν. Επίσης ο παπάς στην Ωραία Πύλη τοποθετεί ένα μανουάλι με 12 αναμμένα κεριά και σε κάθε Ευαγγέλιο που διαβάζει σβήνει και από ένα, οπότε ο κόσμος ξέρει σε ποιο σημείο βρίσκεται η λειτουργία –αν και το έθιμο με τα κεριά δεν το έχουν όλες οι εκκλησίες». «Τη Μεγάλη Πέμπτη ή το Μεγάλο Σάββατο» συνεχίζει η Νίκη «κάνουμε και τις φλαούνες. Από την παραμονή ετοιμάζεται η γέμιση –ο «φουκός» –που γίνεται από διάφορα τυριά: κυρίως χαλούμι και ειδικό τυρί καλαθάκι παφίτικο και πολλά αβγά. Συνήθως είναι αλμυρή όπως η τυρόπιτα ενώ σε κάποιες περιοχές γλυκιά (στην περιοχή της Πάφου) με σταφίδες, κανέλα, μαστίχα κ.ά. Η φλαούνα είναι τετράγωνη ή τριγωνική, ανοιχτή στο κέντρο σαν πουγκί και υπάρχει σε κάθε σπίτι. Τρώγεται το βράδυ μετά την Ανάσταση και την Κυριακή του Πάσχα παραδοσιακά λόγω του αβγού και των τυριών που περιέχει, ενώ αρκετοί τις συντηρούν στη κατάψυξη ώστε να συνοδεύουν τον καφέ τους για αρκετές μέρες. Οι παλιές γιαγιάδες έκαναν και πολλά ζυμωτά κουλούρια με σουσάμι, σε διάφορα σχέδια, όπως τα κοκοράκια για τα μικρά παιδιά, και παξιμάδια, ενώ το τσουρέκι είναι μόδα των τελευταίων χρόνων από Ελλάδα. Στην Κύπρο κάνουμε την «αυκωτή» που είναι το τσουρέκι με κόκκινο αβγό, ενώ μόνο στην Πάφο θα βρεις «πασκιά», η οποία είναι πίτα με γέμιση από μικρά κομμάτια αρνιού με μπαχαρικά και κρεμμύδια και γέμιση φουκού από τις φλαούνες, και τρώγεται το Πάσχα. Τη Μεγάλη Πέμπτη βάφουμε και τα αβγά. Στα παραθαλάσσια χωριά ο κόσμος πήγαινε στη θάλασσα από μέρες και μάζευε φύκια –τα λέγαμε «μπογιά της θάλασσας» –που βγαίνανε κοντά στα βράχια. Τα έβραζαν και έβγαζαν ζουμί κόκκινο όπου έβαφαν τ’ αβγά. Στα ορεινά προτιμούσαν ένα είδος ρίζας –το «ριζάρι» ή «λιζάρι» σε κάποια χωριά, που πωλείται και στα σουπερμάρκετ -, που την κοπανάνε στο γουδί και γίνεται πολτός, και εν συνεχεία βράζουν στο νερό που κοκκινίζει τα αβγά».
Η Μεγάλη Παρασκευή με τις «μυροφόρες»
«Τη Μεγάλη Παρασκευή», θυμάται ο Γιώργος Καλδέλης, «όλα τα σπίτια μαγειρεύουν φακές με ξίδι εις ανάμνηση του σπόγγου με το ξίδι που πότισαν τον Ιησού πάνω στον Σταυρό όταν είπε «διψώ». Μάλιστα η γιαγιά μου έπαιρνε και στάχτη από το τζάκι και την κοσκίνιζε στο φαγητό ώστε να μη δίνει καμιά ευχαρίστηση. Από το πρωί βέβαια ετοιμάζεται ο στολισμός του Επιταφίου με πολλά αγριολούλουδα –τις «μυροφόρες» και κυρίως τη μερσινιά (μυρτιά) που αποτελεί τη βάση του στολισμού. Στο τέλος τα λουλούδια θα δοθούν στους πιστούς για φυλαχτό, ενώ παλαιότερα σε κάποια χωριά στα Κατεχόμενα, όπως η Λάπηθος που παρήγαγε τόσο μετάξι ώστε έκανε και εξαγωγές, δίνονταν στους μεταξοσκώληκες για να κάνουν πλούσιο μετάξι. Είναι έθιμο ο κόσμος να προσκυνά επτά επιτάφιους, ενώ επιτροπές γυρίζουν από εκκλησία σε εκκλησία και βραβεύουν τους καλύτερους.
Την Κυριακή του Πάσχα
Ανήμερα του Πάσχα οι οικογένειες παραδοσιακά θα περάσουν στη σούβλα διάφορα κρέατα, ό,τι προτιμάει ο καθένας, ενώ δεν είναι κυπριακό έθιμο το ολόκληρο αρνί. Μεγάλα κομμάτια κρέατος από κατσίκι, αρνί, χοιρινό, περνιούνται και ψήνονται. Στην Κερύνεια πέρναγαν στη σούβλα ένα κομμάτι κρέας, μετά ένα φύλλο δάφνης και ούτω καθεξής, ενώ στη Λάρνακα περνούν ξερό το κρέας στη σούβλα. Φυσικά, από κανένα τραπέζι δεν λείπει η φλαούνα. Το απόγευμα, μετά τον Εσπερινό της Αγάπης, θα γίνει λιτανεία των εικόνων και θα στηθεί χορός, που πολλές φορές τον σέρνει ο παπάς. Κάποιοι θα παίξουν πασχαλιάτικα παιχνίδια όπως: σούσα (κούνια), ζίζηρο (σαν το μπιζ), διτζίμια, όπου οι δυνατοί άνδρες θα σηκώσουν μυλόπετρες και η γιορτή θα κλείσει με το κάψιμο του Ιούδα –ένα σκιάχτρο ντυμένο με κουρέλια, στον περίβολο της εκκλησίας.
Πάσχα στην Κροατία
Σίγουρα το πιο εντυπωσιακό στοιχείο του κροατικού Πάσχα είναι τα βαμμένα αβγά! Πότε τεράστια, ζωγραφισμένα με διάφορες χαρούμενες παραστάσεις, ακόμη και τοπία, να στολίζουν δημόσιους χώρους και να υπενθυμίζουν σε όλους το Αγιο Πάσχα, και πότε από νοικοκυρές βαμμένα κόκκινα και διακοσμημένα με θρησκευτικά στοιχεία να φιγουράρουν όχι μόνο στο σπιτικό τραπέζι αλλά και στα τραπέζια των εστιατορίων, ακόμη και στα υπαίθρια καφέ κάθε πόλης και κάθε χωριού για το καλό της ημέρας. Το κόκκινο αβγό στην Κροατία λέγεται «πισάνιτσα» από μια κροατική λέξη που σημαίνει «γραφή». Τα αβγά αυτά -«πισάνιτσε» στον πληθυντικό –κυρίως έχουν ζωγραφισμένο έναν λευκό σταυρό στη μέση, άλλα διακοσμούνται με σχήματα από διάφορα λουλούδια σε διάφορα σημεία, ακόμη και ευχές για «Καλό Πάσχα», υγεία και ευτυχία. Είναι έθιμο να προσφέρονται δώρο σε φίλους, οικογένειες και παιδιά, αλλά και οι ερωτευμένοι νέοι να τα χαρίζουν στην αγαπημένη τους. Από τα παλιά τα χρόνια οι χωρικοί δημιουργούσαν την κόκκινη βαφή από κοκκινογούλια και άλλα λαχανικά για να πετύχουν το κόκκινο χρώμα όταν δεν υπήρχαν σχετικές βαφές. Οι γιορτές βεβαίως ξεκινούν από την Κυριακή των Βαΐων. Αφού όμως τα βάγια είναι δυσεύρετα στην Κροατία, έχουν αντικατασταθεί από κλαδιά δενδρολίβανου ή ελιάς που πλέκονται σαν στεφάνια ή σταυρούς και διακοσμούνται με λουλούδια και κορδέλες. Αφού ευλογηθούν στην εκκλησία, οι πιστοί τα κρεμούν στις πόρτες των σπιτιών για το καλό, αλλά και για να προστατευθούν από το κακό μάτι. Κάποιοι ίσως πιο μοντέρνοι κρεμούν και στα παράθυρα πασχαλιάτικες χαρούμενες συνθέσεις. Παραδοσιακά διακοσμητικά με λουλούδια και λαγουδάκια στολίζονται σε πολλούς χώρους σε καταστήματα, εστιατόρια και καφέ, όπως επίσης καλαθάκια με σοκολατένιες λιχουδιές ή παραδοσιακά κουλουράκια που είτε φτιάχνονται στο σπίτι είτε αγοράζονται από φημισμένα ζαχαροπλαστεία, ενώ κάποιοι αγοράζουν και ζωντανά λαγουδάκια για το καλό. Σε πολλές πόλεις στήνονται σε κεντρικές πλατείες γλυπτά με σκηνές από τα Αγια Πάθη, ενώ οι εκκλησίες κρατούν μια σεμνή και λιτή γραμμή, μακριά από φαντεζίστικους στολισμούς. Το Μεγάλο Σάββατο το βράδυ στη Λειτουργία ο κόσμος φέρνει ένα καλάθι με αβγά, ψωμί και τυρί για να ευλογηθούν από τον ιερέα και μετά το παίρνουν στο σπίτι για να φαγωθεί στο πασχαλιάτικο τραπέζι. Εθιμο είναι και το τσούγκρισμα των αβγών, όπου φυσικά κερδίζει το αβγό που δεν θα σπάσει! Την ώρα της Ανάστασης σε πολλές περιοχές περιλαμβάνονται και τα πυροτεχνήματα, τα βεγγαλικά, οι δυνατοί θόρυβοι από μεταλλικά αντικείμενα και οι κουμπουριές από την παλιά κουμπούρα. Την Κυριακή του Πάσχα το παραδοσιακό φαγητό είναι συνήθως αρνάκι ψητό στις μεγάλες πόλεις ή χοιρομέρι με ραπανάκια και κρεμμυδάκια στα χωριά. Στο πασχαλιάτικο τραπέζι τιμητική θέση έχει και το στρογγυλό τσουρέκι, γεμιστό με διάφορα ξερά φρούτα και σταφίδες, με αποτυπωμένο το σχήμα του σταυρού στο κέντρο, που ονομάζεται «πίνκα».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
