Ενας Ελληνας στην Ανταρκτική

Πρόσφατα η ελληνική σημαία υψώθηκε για πρώτη φορά στα βάθη της Ανταρκτικής. Ο πνευμονολόγος δρ Ευάγγελος Καϊμακάμης, ο οποίος την κρατά στα χέρια του στη φωτογραφία, δεν είναι ίσως ο πρώτος Ελληνας που πατάει το πόδι του στη λευκή ήπειρο. Είναι όμως σίγουρα ο πρώτος που φθάνει στην επιστημονική βάση Concordia και στο Dome C, ένα από τα πιο ακραία περιβάλλοντα του πλανήτη όπου μπορεί να φθάσει ο άνθρωπος. Θα περάσει εκεί τον βαρύ «νότιο» χειμώνα, μήνες μόνιμης νύχτας και απόλυτου σκότους σε ασύλληπτο πολικό ψύχος, χωρίς δυνατότητα διαφυγής. Η Concordia είναι το κοντινότερο ανάλογο επί Γης μιας βάσης σε άλλον πλανήτη και ο έλληνας γιατρός, εκτός του ότι θα διεξαγάγει εκεί μια σειρά από ιατροβιολογικά πειράματα για λογαριασμό της ESA, θα συμμετάσχει στη μελέτη των ανθρώπινων αντιδράσεων σε αυτές τις «απόκοσμες» συνθήκες. Από την απόλυτη απομόνωση, μίλησε αποκλειστικά στο «Βήμα».

Eνα λευκό, απέραντο, επίπεδο παγωμένο τοπίο απλώνεται ως εκεί που φθάνει το μάτι και γίνεται ένα με τον ορίζοντα. Αν και δεν διαθέτει ούτε έναν κόκκο άμμου το Dome C στο Οροπέδιο της Ανταρκτικής, σε υψόμετρο 3.233 μ., είναι η μεγαλύτερη έρημος της Γης. Είναι ένα από τα πιο ψυχρά και ξηρά μέρη στον πλανήτη με θερμοκρασίες που δεν ξεπερνούν τους -25 βαθμούς Κελσίου το καλοκαίρι και μπορούν να πέσουν κάτω από τους -80 τον χειμώνα, ενώ έχει λιγότερη υγρασία από τη Σαχάρα. Εδώ δεν έχει σύννεφα, δεν βρέχει και δεν χιονίζει ποτέ. Φυσάει μόνο ένας ήπιος άνεμος, ενώ ο έναστρος ουρανός τη νύχτα –που διαρκεί μήνες –είναι ο πιο λαμπερός που θα μπορούσατε να δείτε ποτέ.

Εκεί όπου ζουν μόνο άνθρωποι!

Σε αυτό το σκληρό και αφιλόξενο περιβάλλον δεν ζουν ζώα ούτε φυτά. Ζουν όμως άνθρωποι, και μάλιστα καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Οι τόσο ιδιαίτερες συνθήκες του Dome C προσφέρονται για ένα ευρύ φάσμα μελετών και παρατηρήσεων και η γαλλοϊταλική επιστημονική βάση Concordia εδώ και περίπου μία δεκαετία εξυπηρετεί αυτόν ακριβώς τον σκοπό. Στο πλαίσιο μιας «ομπρέλας» ερευνητικών προγραμμάτων του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA) και άλλων γαλλικών και ιταλικών φορέων φιλοξενεί αστρονόμους, μετεωρολόγους, φυσικούς της ατμόσφαιρας, γεωλόγους και γιατρούς οι οποίοι διεξάγουν διάφορες μελέτες. Παράλληλα συμμετέχουν οι ίδιοι σε ένα «ζωντανό» πείραμα που ενδιαφέρει ιδιαίτερα όχι μόνο την ESA, αλλά και τη NASA. Οι ακραίες συνθήκες της Concordia είναι ό,τι πιο κοντινό μπορεί να βρεθεί στη Γη προς τις συνθήκες ενός ταξιδιού στο Διάστημα ή της ζωής σε μια βάση σε άλλον πλανήτη και οι βιολογικές και ψυχολογικές αντιδράσεις των «κατοίκων» της μπορούν να παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για τις μελλοντικές διαστημικές αποστολές.

Ο δρ Ευάγγελος Καϊμακάμης μελετά τον… εαυτό του (Φωτογραφία

ESA/IPEV/PNRA – E. KAIMAKAMIS)

Σε αυτή την πραγματικά ιδιαίτερη θέση του «ερευνητή-πειραματόζωου» βρίσκεται εφέτος για πρώτη φορά ένας Ελληνας. Ο πνευμονολόγος δρ Ευάγγελος Καϊμακάμης (ο οποίος είναι επίσης ο πρώτος Ελληνας που έχει «τερματίσει» στους 45 φιναλίστ στην επιλογή αστροναυτών της ESA) είναι για το 2013 ο απεσταλμένος ερευνητής γιατρός της Concordia. Εφθασε εκεί τον περασμένο Ιανουάριο και θα επιστρέψει τον προσεχή Δεκέμβριο. Οπως και τα 14 άλλα μέλη της αποστολής από τις 12 Φεβρουαρίου, όταν το τελευταίο αεροπλάνο απογειώθηκε από το Dome C, είναι αποκλεισμένος από τον υπόλοιπο κόσμο (δεν λέμε «από τον πολιτισμό», αφού η λειτουργία της βάσης εξασφαλίζεται με υπερσύγχρονες τεχνολογίες παρέχοντας όλες τις «σπιτικές», αλλά και «εργαστηριακές» ανέσεις). Η «διά ζώσης» επικοινωνία αλλά και η δυνατότητα διαφυγής είναι πλέον αδύνατες ως τον Νοέμβριο –άνοιξη για το νότιο ημισφαίριο -, οπότε και θα μπορεί να προσγειωθεί ξανά αεροσκάφος.

Οταν μιλήσαμε για πρώτη φορά –στις αρχές Μαρτίου, μέσω Skype –η Concordia είχε μπει επισήμως σε χειμερινή περίοδο. Δύο και κάτι εβδομάδες πριν είχαν δει το πρώτο ηλιοβασίλεμα, αφού τον προηγούμενο καιρό ο ήλιος δεν εξαφανιζόταν ποτέ από τον ορίζοντα. Μας είπε ότι η θερμοκρασία έξω ήταν -50 βαθμοί Κελσίου και η υγρασία 40% προκαλώντας τα επιφωνήματα των συναδέλφων του Video Room που ηχογραφούσαν τη συνομιλία. Μέσα σε δέκα ημέρες, όταν μιλήσαμε ξανά, το θερμόμετρο είχε κατέβει ήδη στους -60, ενώ τώρα που διαβάζετε αυτές τις γραμμές, όπως μας ενημέρωσε, έχει πέσει στους -70. «Και έχουμε πλέον σκοτάδι, ο ήλιος δύει και κάθε μέρα η νύχτα μεγαλώνει κατά 20 λεπτά. Οπότε και αντίστοιχα πέφτει η θερμοκρασία» περιγράφει. «Εχουν αρχίσει να φαίνονται το Νότιο Σέλας και τα αστέρια, αλλά μόνο τα πιο λαμπερά, γιατί η νύχτα δεν είναι ακόμα τελείως σκοτεινή, είναι σαν να είναι βαθύ σούρουπο ας πούμε στη Θεσσαλονίκη. Αλλά σε μία εβδομάδα από τώρα θα έχουμε τον περίφημο ουρανό της Concordia». Από τις 15 Μαΐου και μετά, όταν πλέον το Dome C θα έχει μόνο νύχτα και θα βυθιστεί σε απόλυτο σκοτάδι, ο περίφημος αυτός ουρανός θα αποτελεί μόνιμο θέαμα επί εικοσιτετραώρου βάσεως.

Ως τα μέσα Φεβρουαρίου ο ήλιος δεν εξαφανιζόταν ποτέ από τον ορίζοντα. Από τις 15 Μαΐου και μετά η Concordia θα βρίσκεται σε μόνιμη νύχτα (Φωτογραφια IPEV/PNRA-D. ROMANO)

Παρά τον φαντασμαγορικό ουράνιο θόλο, τα πράγματα δεν θα είναι καθόλου εύκολα για τους κατοίκους της Concordia και μια από τις αποστολές του έλληνα γιατρού είναι να μελετήσει ακριβώς αυτό. «Οι συνθήκες που επικρατούν εδώ, οι συνθήκες υποξίας (τα χαμηλά επίπεδα οξυγόνου που έχουμε λόγω υψομέτρου), οι συνθήκες απομόνωσης και ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ψυχολογία με τη σκέψη ότι δεν μπορείς να φύγεις ό,τι και να συμβεί, καθώς και οι συνθήκες του σκότους που θα υπάρχουν τους προσεχείς μήνες, όλα αυτά τα στοιχεία κάνουν να προσομοιάζει αυτή η βάση με μια βάση στο Διάστημα, όπως π.χ. στη Σελήνη ή στον Αρη» λέει. «Γι’ αυτό τον λόγο η Ευρωπαϊκή Διαστημική Υπηρεσία όπως και η NASA έχουν αποφασίσει να κάνουν μια σειρά από βιοϊατρικές μελέτες κάθε χρόνο και αυτός είναι και ο δικός μου ρόλος εδώ στη βάση για την εφετινή χρονιά».

Πολλές από τις μελέτες του αφορούν τον ύπνο. «Ο ύπνος είναι αρκετά διαταραγμένος στο περιβάλλον αυτό. Λόγω του χαμηλού οξυγόνου και της ξηρότητας της ατμόσφαιρας, αλλά και λόγω της διαταραχής του κιρκάδιου ρυθμού, του βιολογικού ρυθμού. Οταν δεν θα έχουμε καθόλου φως ή όταν, όπως τους προηγούμενες μήνες, είχαμε 24 ώρες το εικοσιτετράωρο ηλιοφάνεια, υπάρχουν διαταραχές στο βιολογικό ρολόι. Οπότε και ο ύπνος διαταράσσεται ανάλογα» εξηγεί. «Αυτό ακριβώς προσπαθούμε να μελετήσουμε. Και εφέτος μια από τις μελέτες που διεξάγω είναι η μελέτη ύπνου στους υπόλοιπους, αλλά και στον εαυτό μου».

Αλλες μελέτες του αφορούν τη μέτρηση ορισμένων βιολογικών παραγόντων, ορμονών και άλλων ιχνοστοιχείων στο αίμα, καθώς και τον βασικό μεταβολισμό, την κατανάλωση θερμίδων και την ισορροπία μεταξύ ζήτησης και πρόσληψης τροφής. Αυτές απαιτούν τακτικές αιμοληψίες οι οποίες γίνονται κάθε δύο μήνες σε όλο το πλήρωμα. «Αλλα πειράματα έχουν να κάνουν με τη μικροβιολογία, δηλαδή κάποια υλικά τα οποία δοκιμάζονται και έχουν αντιμικροβιακές ιδιότητες για να χρησιμοποιηθούν σε μελλοντικές διαστημικές αποστολές» συνεχίζει ο ερευνητής. «Κάποια άλλα έχουν να κάνουν βέβαια με την ψυχολογία, που είναι πολύ διαταραγμένη εδώ πέρα, ειδικά στη διάρκεια του χειμώνα και όταν θα υπάρχει το απόλυτο σκοτάδι για μήνες. Οπότε γίνονται διάφορα πειράματα είτε με τη βοήθεια υπολογιστή είτε με τη βοήθεια ηχογράφησης κάποιων πραγμάτων που πρέπει να λέμε και τα οποία αναλύονται μετά από τους ειδικούς ερευνητές για να βγουν συμπεράσματα για την ψυχολογία μας και πώς αυτή μεταβάλλεται στη διάρκεια των μηνών. Επίσης υπάρχουν και πολλά ερωτηματολόγια τα οποία πρέπει να συμπληρώσουμε στη διάρκεια της διαμονής μας εδώ».

Ενα άλλο αντικείμενο μελέτης, όπως προσθέτει, είναι ο έλεγχος των βιταμινών, και ιδιαίτερα της βιταμίνης D, η οποία χρειάζεται τον ήλιο για να παραχθεί από τον οργανισμό. «Διερευνούμε τις ποσότητες που χρειάζεται να δίνουμε σε συμπληρώματα διατροφής ώστε να υπάρχει επάρκεια αυτής της βιταμίνης» λέει. «Κάτι τέτοιο θα αντιμετωπίσουν και οι μελλοντικοί αστροναύτες σε διαστημικές αποστολές, καθώς δεν θα έχουν το ηλιακό φως σε εικοσιτετράωρη βάση». Αυτή, όπως προσθέτει, είναι μια ενδεικτική απαρίθμηση των ιατροβιολογικών πειραμάτων που γίνονται εφέτος στην Concordia. Κάποια, όπως η μελέτη του μεταβολισμού, διεξάγονται για πρώτη φορά, ενώ άλλα, όπως η μελέτη του ύπνου, αποτελούν τη συνέχεια «ερευνητικών κύκλων» που έχουν ξεκινήσει τα προηγούμενα χρόνια.

Η βάση Concordia στο Οροπέδιο της Ανταρκτικής είναι ό,τι πιο κοντινό σε βάση άλλου πλανήτη υπάρχει επί της Γης (Φωτογραφία ESA/IPEV/PNRA – A. KUMAR)


«Κάθε χρόνο η Ευρωπαϊκή Διαστημική Υπηρεσία προκηρύσσει τη δυνατότητα για ερευνητικούς φορείς, πανεπιστήμια κ.λπ. να προτείνουν πειράματα που θέλουν να κάνουν στην Concordia. Γίνονται οι αιτήσεις από τους ενδιαφερόμενους και η ειδική επιτροπή που συντάσσεται επιλέγει τις καλύτερες προτάσεις για να λάβουν χώρα στη βάση αυτή για την επόμενη ή τη μεθεπόμενη χρονιά» λέει εξηγώντας τη διαδικασία. «Επομένως, αυτό θέλω να το περάσω και ως ένα μήνυμα για τους ελληνικούς ερευνητικούς φορείς, να έχουν υπόψη τους αυτή την προκήρυξη γιατί πραγματικά ως τώρα δεν υπήρχε ελληνική συμμετοχή όσον αφορά αυτή την ερευνητική πλευρά» τονίζει. «Θα ήταν πάρα πολύ ενδιαφέρον, και μεγάλη ευκαιρία για την Ελλάδα που είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Διαστημικής Υπηρεσίας, να προτείνει μέσω των ερευνητικών φορέων της τέτοια προγράμματα που θα λάβουν χώρα στην Concordia τα επόμενα χρόνια. Ισως και η δική μου συμμετοχή εδώ να έχει αλλάξει και κάπως το κλίμα, ή τέλος πάντων θα φιλοδοξούσα να γίνει κάτι τέτοιο, έναντι της Ελλάδας ώστε να έχουμε και λίγο περισσότερες πιθανότητες για να πάρουμε τέτοια προγράμματα στο μέλλον. Νομίζω ότι θα ήταν πολύ χρήσιμα, ειδικά σε τέτοιες εποχές».

Το ερευνητικό έργο είναι όμως επίσης χρήσιμο, ζωτικής θα μπορούσε να πει κάποιος σημασίας, όχι μόνο για τον κ. Καϊμακάμη, αλλά και για τους άλλους επιστήμονες που βρίσκονται μαζί του στην Concordia. «Η ενασχόληση με τα ερευνητικά πρωτόκολλα ουσιαστικά καλύπτει τη μεγαλύτερη διάρκεια της ημέρας. Γιατί κάθε στιγμή έχω και κάτι να κάνω» λέει. «Αυτό βέβαια είναι και καλό, διότι σε ένα τέτοιο περιβάλλον το να μην έχεις πολλά πράγματα να κάνεις –να υπάρχει μονοτονία –είναι κακό για την ψυχολογία. Οπότε είμαστε αρκετά απασχολημένοι με τις δουλειές μας ο καθένας. Από εκεί και πέρα οι ώρες του φαγητού είναι κοινές για όλους και είναι κατά κάποιον τρόπο όχι ακριβώς υποχρεωτικό, αλλά συνιστάται να είμαστε όλοι μαζί στο τραπέζι». Κάτι τέτοιο, εξηγεί, χρησιμεύει στο να κοινωνικοποιείται η ομάδα και να διατηρεί ισχυρούς δεσμούς, το οποίο είναι βασικό για να περάσουν όλοι μαζί τον χειμώνα. «Μετά το φαγητό μπορεί να ασχοληθούμε λίγο με κάποιο παιχνίδι, που θα παίξουμε όλοι μαζί ως ομάδα, μπιλιάρδο, πινγκ πονγκ, έχουμε διάφορες εγκαταστάσεις εδώ. Και βέβαια στον ελεύθερο χρόνο μας μπορούμε να ασχοληθούμε λίγο με το Internet, για παράδειγμα να μιλήσουμε με τους δικούς μας. Εντάξει, υπάρχουν κάποιες δυνατότητες επικοινωνίας, παρά τα προβλήματα του Internet που σημειώνονται» προσθέτει.

Ενας αστροναύτης σε μια διαστημική αποστολή θα είναι εξίσου απασχολημένος; «Οι αστροναύτες που είναι στο Διάστημα και σε τροχιά είτε τώρα στην εποχή μας, με τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό, είτε στο μέλλον, σε ένα ταξίδι σε έναν άλλον πλανήτη για παράδειγμα, είναι και θα είναι εξίσου απασχολημένοι και ακόμη περισσότερο» απαντά. «Γιατί εκεί είναι συνήθως λιγότεροι, για παράδειγμα τώρα στον Διαστημικό Σταθμό είναι κάθε φορά έξι αστροναύτες σε τροχιά. Και έχουν έναν τεράστιο διαστημικό σταθμό με εμβαδόν ενός γηπέδου ποδοσφαίρου τον οποίο πρέπει να συντηρήσουν μόνοι τους». Τα πάντα, εξηγεί, από απλές δουλειές όπως η καθαριότητα του σταθμού, μέχρι σύνθετες, όπως η συντήρηση των ηλεκτρονικών μηχανημάτων και των μηχανών, επαφίενται σε αυτούς. «Συν το ότι μετά έχουν να κάνουν τα επιστημονικά πειράματα με τα οποία είναι επιφορτισμένοι κάθε φορά. Επομένως το εικοσιτετράωρό τους είναι πολύ γεμάτο και αυστηρά καθορισμένο» προσθέτει.

«Και βέβαια» σπεύδει να τονίσει «να μην ξεχνάμε ότι οι αστροναύτες είναι ακόμη χειρότερα από εμάς όσον αφορά τις επιπτώσεις στο ανθρώπινο σώμα γιατί δεν έχουν καθόλου βαρύτητα». Είναι υποχρεωμένοι, όπως εξηγεί, να γυμνάζονται εντατικά τουλάχιστον δύο με δυόμισι ώρες την ημέρα για να διατηρήσουν τη μυϊκή μάζα τους και την οστική πυκνότητα. «Εμείς τουλάχιστον δεν έχουμε τόσο μεγάλη ανάγκη για κάτι τέτοιο σε σχέση με αυτούς» λέει. «Η διαφορά είναι ότι οι αστροναύτες που είναι σε τροχιά, όσο και αν ακούγεται παράδοξο, σε περίπτωση ανάγκης μέσα σε 24 ώρες μπορούν να επιστρέψουν στη Γη. Και απέχουν από τον πολιτισμό 400 χλμ., αυτό είναι το ύψος του Διαστημικού Σταθμού. Εμείς εδώ απέχουμε μερικές χιλιάδες χιλιόμετρα και δεν μπορούμε για εννιά μήνες ακόμη και σε ανάγκη να φύγουμε από ‘δώ. Οπότε κάθε πόστο έχει και τα δικά του υπέρ και κατά».

Τα μέλη της αποστολής τρώνε πάντα μαζί – αυτό βοηθάει στην κοινωνικοποίηση και στην ανάπτυξη ισχυρών δεσμών μεταξύ τους ώστε να αντέξουν τον δύσκολο χειμώνα (Φωτογραφία IPEV/PNRA-D. ROMANO)

Οι συνέπειες από τη συνειδητοποίηση αυτής της πραγματικότητας μάλλον δεν έχουν γίνει ακόμη πλήρως αισθητές στην Concordia, αφού ο έλληνας ερευνητής μάς λέει ότι προς το παρόν δεν έχει παρατηρήσει μεγάλες διαφορές στην ψυχολογική κατάσταση ούτε του ίδιου ούτε των άλλων μελών της αποστολής. «Θα έλεγα ότι μέχρι στιγμής δεν έχουμε δει κάποια ιδιαίτερη διαφορά στην ψυχολογία, υπάρχουν σίγουρα κάποιες ημέρες που είμαστε λίγο πιο ενθουσιώδεις, κάποιες μέρες που η μονοτονία μάς καταβάλλει λίγο περισσότερο, αλλά νομίζω ότι ο αρχικός ενθουσιασμός δεν έχει φύγει ακόμα» επισημαίνει. «Τουλάχιστον αυτό βλέπω εγώ στον εαυτό μου, αλλά και απ’ όσο μπορώ να καταλάβω και στους υπόλοιπους. Τώρα βέβαια σε συγκεκριμένες περιπτώσεις μπορεί να υπάρξουν κάποιες στιγμές που θα ακούσουμε κάτι δυσάρεστο από το περιβάλλον μας πίσω στην πατρίδα και θα είμαστε ας πούμε λίγο πιο στενοχωρημένοι κάποια μέρα, όλα αυτά είναι μέσα στο παιχνίδι. Αλλά η ύπαρξη του ήλιου, ακόμα και το ότι είμαστε λίγους μήνες εδώ, νομίζω ότι επιτρέπει στον ενθουσιασμό να υπερτερεί της ανίας».

Τι θα γίνει στο μέλλον: Παρά τους δύσκολους μήνες που θα ακολουθήσουν ο ερευνητής είναι αισιόδοξος. «Οσο περνάει ο καιρός» λέει «σίγουρα η διάθεση θα πέφτει και το κίνητρο θα είναι μικρότερο, αλλά αυτά τα γνωρίζουμε και νομίζω ότι θα μπορέσουμε να αντεπεξέλθουμε. Και ως ομάδα. Η ομάδα μας εδώ εφέτος νομίζω ότι έχει, όσο τουλάχιστον μπορώ να κρίνω εγώ, τις προοπτικές να πάει πολύ καλά». Αν θέλετε να παρακολουθήσετε τις εξελίξεις ο Βαγγέλης Καϊμακάμης αφηγείται τις εντυπώσεις του στο μπλογκ της Concordia στα αγγλικά (blogs.esa.int/Concordia) και στο προσωπικό του μπλογκ στα ελληνικά (kaimakamis.wordpress.com).