Τα πολλά πρόσωπα του λαϊκισμού

PIERRE-ANDRE TAGUIEFF
Ο νέος εθνικολαϊκισμός
Μετάφραση – επιμέλεια Αναστασία Ηλιαδέλη,
Ανδρέας Πανταζόπουλος
Εκδόσεις Επίκεντρο, 2013,
σελ. 168, τιμή 10 ευρώ

Το φαινόμενο Μπέπε Γκρίλο με την πολιτική εκτόξευσή του στην Ιταλία και ο θάνατος του Τσάβες στη Βενεζουέλα ανακύκλωσαν ερωτήματα των τελευταίων χρόνων σχετικά με το φαινόμενο του λαϊκισμού. Και στη χώρα μας φαινόμενα όπως οι Αγανακτισμένοι, κόμματα όπως οι Ανεξάρτητοι Eλληνες ή ο ΛΑΟΣ υφίστανται κριτική ως λαϊκιστικά ή εθνικολαϊκιστικά.

Τα τελευταία χρόνια διατυπώθηκαν πολλά ερωτήματα σχετικά με ορατά φαινόμενα λαϊκισμού και άλλα δυσδιάκριτα μέσα στη θολούρα των ημερών. Ο ιστορικός πολιτικών ιδεών Πιερ-Αντρέ Ταγκιέφ, που έχει ασχοληθεί και άλλες φορές με το φαινόμενο του λαϊκισμού και του εθνικολαϊκισμού, στη μελέτη του Ο νέος εθνικολαϊκισμός (εκδ. Επίκεντρο) προχωρεί σε μια προσπάθεια αποσαφήνισης των εννοιών του λαϊκισμού, της καταγραφής των σημερινών του εκφάνσεων και των διαφόρων προσωπείων του. Θίγει ζητήματα που αγγίζουν και την ελληνική πραγματικότητα και που ίσως δυσαρεστούν όσους έχουν έτοιμες απαντήσεις από παλιά. Τέλος, προτείνει κάποιες ιδέες αντιμετώπισής τους που μπορεί να φαίνονται δύσκολες αλλά αποτελούν βάση για μια ολοκληρωμένη συζήτηση.

Η μελέτη του διακρίνεται για την προσπάθεια να ορίσει τον λαϊκισμό αφού προηγουμένως παρατηρήσει ότι από έναν κάποιον λαϊκισμό ελάχιστοι ξεφεύγουν. Μήπως οι πολιτικοί που πολιτεύονται με το μάτι στις δημοσκοπήσεις δεν είναι έτοιμοι να στήσουν προγράμματα που θα κολακεύουν τον λαό; Ορισμένοι αναλυτές που ουρλιάζουν στα ραδιόφωνα αντιμνημονιακούς λόγους δεν πουλάνε αυτό που οι πολλοί θέλουν να ακούσουν; Η δημαγωγία, η διαφήμιση και η προπαγάνδα που προσηλυτίζει μαζικά συνιστούν κατά τον Ταγκιέφ τον σημερινό λαϊκισμό: ακολουθούν τη δημοκρατία σαν τη σκιά της από την αρχαία Ελλάδα ως σήμερα, αφήνοντας ανοιχτές πόρτες για το χειρότερο.

Η κατανόηση των λαϊκιστικών κινημάτων είναι ένα προαπαιτούμενο για την ανάλυσή τους. Η εξέλιξη της «υπόθεσης Ευρώπη» ανήκει στα βασικά εργαλεία ερμηνείας των λαϊκιστών –και δεν έχουν άδικο. Μια αναδιπλούμενη στον εαυτό της Ευρώπη, εύθραυστη, εισερχόμενη σε μια σκοτεινή εποχή που σφραγίζεται από την κυριαρχία της αβεβαιότητας, της μείωσης του πληθυσμού λόγω γήρανσης, της αδυναμίας προβολής προγραμμάτων ανάπτυξης, υποδεικνύει τους βασικούς υπεύθυνους: τους ως σήμερα ηγέτες, την πολιτική και χρηματιστηριακή ελίτ.

Η διάκριση Δεξιάς – Αριστεράς χάνεται, το σύνθημα είναι «φταίνε όλοι το ίδιο» –τα λέει ο Γκρίλο σε καθημερινή βάση. Η αδυναμία της Ευρώπης να υποσχεθεί ένα μέλλον είναι το έδαφος για την καλλιέργεια πάσης φύσεως λαϊκισμών. Ο εθνικολαϊκισμός είναι η απάντηση στον φόβο της μετανάστευσης.

Ο Ταγκιέφ θα κάνει μια αξιοπρόσεκτη διάκριση μεταξύ δεξιού και αριστερού λαϊκισμού, παρά τις κάποιες συγκλίσεις τους, τις οποίες κάλλιστα μπορούμε να δούμε και στη χώρα μας. Ο δεξιός λαϊκισμός υπερβάλλει ως προς τις υπαρκτές απειλές (ανασφάλεια, τρομοκρατία, παραβατικότητα, μετανάστες) προκαλώντας δικαιολογημένους φόβους προς πολιτική εκμετάλλευση. Ο αριστερός λαϊκισμός ελαχιστοποιεί ή αρνείται τις πραγματικές απειλές (ανεξέλεγκτη μετανάστευση, παραβατικότητα, τρομοκρατία) και τις αντικαθιστά με άλλες περισσότερο ή λιγότερο φανταστικές, πάντα συνδεδεμένες με τα καταστρεπτικά αποτελέσματα του καπιταλισμού και της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης.

Ο Ταγκιέφ παρατηρεί ότι η λαϊκιστική Αριστερά διαρκώς αποφεύγει να θέτει ενοχλητικά προβλήματα και να αντιμετωπίζει υπαρκτές προκλήσεις, μετατοπίζοντας το πεδίο σε άλλα κοινωνικά ζητήματα (γάμος μεταξύ ομοφυλοφίλων, ομογονεϊκότητα, οικολογία κτλ.) ή μεταθέτοντας τη λύση σε μια ολιστική ανατροπή των κοινωνικών σχέσεων. Σημειώνει μάλιστα ότι, αν και πολιτικά ανταγωνιστές, αυτοί οι δύο τύποι λαϊκισμού είναι εξίσου ανεύθυνοι και «πρέπει να αντιμετωπίζονται ως συμπτώματα, όχι ως λύσεις».

Ο Ταγκιέφ σημειώνει επίσης πως ούτε ορισμένα κινήματα που αναπτύσσονται διαδικτυακώς ξεφεύγουν από τον λαϊκισμό, μέσα από την άκριτη υποστήριξη οποιωνδήποτε λαϊκών αιτημάτων, τον μανιχαϊσμό των συνθημάτων «οι από κάτω εναντίον των από πάνω» ή το αίτημα «όλοι είναι ίδιοι», χωρίς όμως να προτείνουν μια κάποια θέση. Εξίσου λαϊκιστικό είναι το αίτημα της «άμεσης δημοκρατίας» με την ταυτόχρονη απαξίωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και της υπόσχεσης «όλα στον λαό».

Ο Ταγκιέφ σημειώνει για το κίνημα των Αγανακτισμένων ότι, ενώ είναι έτοιμο να εκπαραθυρώσει όλο το πολιτικό κατεστημένο από το Κοινοβούλιο, δεν έχει απολύτως τίποτε να προτείνει. Παρατηρεί με πίκρα τα αποτελέσματα της «Αραβικής Ανοιξης», η οποία στις περισσότερες περιπτώσεις οδήγησε εκ νέου σε αντιδημοκρατικά καθεστώτα, ενώ και οι κινητοποιήσεις των Αγανακτισμένων στην Ευρώπη επέβαλαν τελικά τη φιλελεύθερη, συντηρητική Δεξιά και τους χρηματιστικούς εμπειρογνώμονες στην κυβέρνηση (Μόντι, Παπαδήμος).

Ο συγγραφέας καταλήγει: «Η αγανάκτηση δεν συνιστά πολιτική. Εικονίζει τη σημερινή τάση προς την απολιτική, που αντικαθιστά τον πολιτικό στοχασμό με έναν χωρίς προοπτικές ηθικισμό ή με αντικαπιταλιστικές κατάρες που προέρχονται από το μαγικό τελετουργικό».