Τι ακριβώς κάνουν στη Σμύρνη λίγους μήνες ή και λίγες ημέρες πριν από την Καταστροφή ένα κορίτσι που μεγαλώνει γεμάτο χαρά και διάθεση να γνωρίσει τον κόσμο, ένας τούρκος καφετζής που ξέρει απέξω κι ανακατωτά τα πολιτικά και τα στρατιωτικά μυστικά των δικών του, ένας τουρκοκρητικός σωματοφύλακας αφοσιωμένος με πάθος στον κύριό του, δύο λαϊκές γυναίκες (η μία Ελληνίδα, η άλλη Τουρκάλα) που παίρνουν σβάρνα με τα κουτσομπολιά τους τη γειτονιά, μια ελληνίδα πολεμική ανταποκρίτρια της «Daily Telegraph» με τουρκοφαγικά αισθήματα (η Ελδα Λεμπίση, κατοπινή σύζυγος του μελετητή της μετρικής Γεράσιμου Σπαταλά), δύο ξένοι δημοσιογράφοι που σχολιάζουν με χαρακτηριστικά αμέτοχο τρόπο τα δρώμενα και τρεις συνεργάτες των διοικητικών, των εκκλησιαστικών και των πανεπιστημιακών αρχών της πόλης; Με ποιον τρόπο είναι δυνατόν να συνδέεται ένας τόσο ετερόκλητος πληθυσμός και ποιοι ακριβώς είναι οι δεσμοί που μπορεί να τον ενώνουν;
Τα πρόσωπα που απαρίθμησα δεν θα πέσουν παρά σπανίως το ένα πάνω στο άλλο, θα έχουν το καθένα διαφορετική μοίρα μετά την Καταστροφή και δεν θα έρθουν σε επαφή (με μία ή δύο εξαιρέσεις) ούτε και κατά τη διάρκεια της σκοτεινής περιόδου που προετοίμασε τα γεγονότα. Πρόκειται για έναν θίασο του οποίου τα μέλη θα συντονίσουν το βλέμμα τους μόνο σε μία περίπτωση: όταν θα μπει στο οπτικό τους πεδίο ο Αριστείδης Στεργιάδης, ο ύπατος αρμοστής της Σμύρνης από το 1919 ως το 1922 και ο άνθρωπος που θα φέρει εφ’ όρου ζωής στους ώμους του το βάρος για την ευθύνη της Καταστροφής (μολονότι επισήμως ουδέποτε του απαγγέλθηκε οιαδήποτε κατηγορία).
Εμπιστος του Βενιζέλου, ο Στεργιάδης θα σταδιοδρομήσει πρώτα ως ξακουστός δικηγόρος της Κρήτης και ύστερα ως διοικητής της Ηπείρου. Στη Σμύρνη θα πάρει την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Ιωνικού Πανεπιστημίου (υπό την καθοδήγηση του διάσημου έλληνα μαθηματικού Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή) ενώ στις 26 Αυγούστου 1922 θα αποπλεύσει από το λιμάνι της πόλης (την επομένη θα κάνει την είσοδό του ο τουρκικός στρατός) για να εγκατασταθεί στη Νίκαια της Γαλλίας.
Προδότης ή οραματιστής;
Τα περισσότερα από τα πρόσωπα που καταλαμβάνουν τη σκηνή στο πρώτο μυθιστόρημα της Σωτηρίας Μαραγκοζάκη υπό τον τίτλο Ο ύπατος της Σμύρνης ξέρουν τον Στεργιάδη μόνο ως πολίτες της Σμύρνης ή ως επαγγελματίες της δημόσιας διοίκησης και του Τύπου: είναι ό,τι μπορούμε να ονομάσουμε «κοινή γνώμη» (οι άνθρωποι του Τύπου ανήκουν βεβαίως στους διαμορφωτές της) και έχουν για τον Στεργιάδη άλλοτε τη χειρότερη και άλλοτε την καλύτερη ιδέα.
Παρ’ όλα αυτά μέσα από την εναλλαγή των προσώπων στην αφήγηση –όπου ο αφηγητής είτε θα εξιστορήσει σε τρίτο ενικό τη δράση και τη στάση τους είτε θα τους παραχωρήσει απευθείας τον λόγο –η εικόνα του Στεργιάδη αρχίζει να αποκτά συνοχή και ενότητα ανατρέποντας βαθμιαία τον αρνητικό του θρύλο (ακόμη και όταν η ανατροπή θα προκύψει από τις πλέον απαξιωτικές κρίσεις).
Αντί για το υποχείριο των Τούρκων, τον ολιγόπιστο Ελληνα και τον ανερυθρίαστο προδότη, θα έχουμε έναν ευέλικτο και ιδιαίτερα διορατικό ηγέτη που θα επιζητήσει όχι μια ελληνική και ελληνοπρεπή αλλά μια πολυκεντρική και μικρασιατική Σμύρνη (με Ελληνες, Τούρκους, Αρμένηδες, Εβραίους και Ευρωπαίους) ερχόμενος σε ανοιχτή σύγκρουση με την Εκκλησία και τους πολιτικούς, οι οποίοι θα παίξουν το χαρτί της πατριδολατρίας.
Η επιτυχία της Μαραγκοζάκη συνίσταται στο ότι καταφέρνει να σχηματίσει έναν πλήρη χαρακτήρα μέσα από όσα έχουν να πουν οι τρίτοι γι’ αυτόν. Χωρίς να εμφανιστεί ποτέ αυτοπροσώπως, ο Στεργιάδης, χάρη στα λόγια ανθρώπων οι οποίοι ελάχιστα είναι εξοικειωμένοι μαζί του, αποκτά μια ολοκληρωμένη πολιτική και ψυχολογική ταυτότητα που μας πείθει έτι περαιτέρω με τις άπειρες αντιφάσεις της: από τη μια το σφιγμένο ύφος, οι τρομακτικοί αυτοπεριορισμοί, η τυραννική κρυψίνοια και ο ανυπόφορος αυταρχισμός και από την άλλη ο ανεξάρτητος ηγετικός νους και το ελεύθερο πολιτικό του πνεύμα, που δεν θα καταφέρει εξαιτίας ακριβώς της ελευθερίας του να αποσείσει την Καταστροφή.
Υπό αυτή την έννοια το επιλογικό κεφάλαιο με τον επιθανάτιο ρόγχο του Στεργιάδη μοιάζει εντελώς περιττό: τον καθιστά άσκοπα μέρος της πλοκής, βάζοντάς τον απλώς να συνοψίσει ό,τι έχει προηγηθεί.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
