Τα απαγορευμένα βιβλία

Οταν το 1454 ή το 1455 ολοκληρώθηκε η εκτύπωση της Βίβλου από τον Γουτεμβέργιο, οι λογοκριτές της κοσμικής εξουσίας και οι ιεροεξεταστές της Καθολικής Εκκλησίας δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι τον έλεγχο της γνώσης, των ιδεών και της έκφρασης, που ως τότε τον ασκούσαν με σχετική ευκολία, θα τον έχαναν σιγά-σιγά. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που ως τα τέλη του 17ου αιώνα η τυπογραφία εθεωρείτο βασιλική οδός της αίρεσης.

Η λογοκρισία πάντοτε υπήρχε και εξακολουθεί να υπάρχει και σήμερα με ήπια ή σκληρή μορφή σε όλο τον κόσμο, όμως ουδείς μπορεί να ελέγξει πλέον τα προϊόντα του τυπογραφικού πολιτισμού αλλά και γενικότερα του κόσμου των πληροφοριών.

Στη γουτεμβέργεια επανάσταση οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η Μεταρρύθμιση. Και χάρη στην τυπογραφία η Ιστορία μεταβλήθηκε σε όπλο της, η Ευρώπη ανακάλυψε τον αρχαίο κόσμο, οι προφορικές κοινωνίες έδωσαν τη θέση τους στις εγγράμματες, τα βιβλία, που ήταν παλαιότερα χειρόγραφα και δίχως όνομα συγγραφέα, απέκτησαν ταυτότητα και οι εθνικές γλώσσες αντικατέστησαν τα εκκλησιαστικά λατινικά.

Η λογοκρισία όμως δεν θα παρέδιδε εύκολα τα όπλα. Μπορεί ο διαβόητος Κατάλογος απαγορευμένων βιβλίων (Index librorum prohibitorum), η πρώτη έκδοση του οποίου εμφανίστηκε το 1529 στην Ολλανδία, να καταργήθηκε το 1966 και τότε η Καθολική Εκκλησία να αναγνώρισε ότι «η Γη κινείται», αλλά στις δυτικού τύπου κοινωνίες η σκληρή λογοκρισία δεν εξέλιπε, με τελευταίο προπύργιο το ρατσιστικό καθεστώς της Νότιας Αφρικής.

Ως την τελευταία του έκδοση, το 1948, είχαν την «τιμή» να συμπεριληφθούν στον Κατάλογο οι περισσότεροι σημαντικοί δυτικοί συγγραφείς, διανοητές, φιλόσοφοι και επιστήμονες. Από τον Καρτέσιο, τον Κοπέρνικο, τον Βολτέρο και τον Καντ ως τον Μπαλζάκ, τον Ουγκό, τον Ζολά, τον Σαρτρ, τον Ζιντ και τον Καζαντζάκη. Ακόμη και σε καθεστώτα όπως το σοβιετικό, όπου τα μέσα παραγωγής του βιβλίου βρίσκονταν στα χέρια του κράτους, η διακίνησή του δεν μπορούσε να ελεγχθεί πλήρως. Εκδόσεις που τυπώνονταν εκτός Σοβιετικής Ενωσης κυκλοφορούσαν παράνομα στη χώρα ή σε μορφή σαμιζντάντ.

Το ίδιο συνέβαινε και στον καπιταλιστικό κόσμο. Ο Τζόις αναγκάστηκε να εκδώσει τον Οδυσσέα για πρώτη φορά στη Γαλλία. Το ίδιο συνέβη και με τον Εραστή της Λαίδης Τσάτερλι του Ντ. Χ. Λόρενς, τον Τροπικό του Καρκίνου του Χένρι Μίλερ ή το Γυμνό γεύμα του Γουίλιαμ Μπάροουζ, αλλά τα βιβλία αυτά θα επιβάλλονταν τελικά στις πατρίδες των συγγραφέων τους. Η τυπογραφία είχε δημιουργήσει μια τεράστια δημοκρατία της έκφρασης και της γνώσης απέναντι στην οποία οι μηχανισμοί καταστολής ήταν ανίσχυροι. Είχε επιπλέον καταστήσει το κείμενο ίσης αξίας με το κτίσμα και βασικό γνώρισμα της δημόσιας σφαίρας.

Οι προφορικοί πολιτισμοί, τους οποίους ο Ντάνιελ Μπούρστιν στο μνημειώδες έργο του The discoverers αποκαλεί «αυτοκρατορίες της μνήμης», έδωσαν τη θέση τους στον νέο κειμενικό κόσμο ο οποίος αναδείκνυε τις ιδιαιτερότητες των τοπικών κοινωνιών, των ατομικών εκφράσεων και των απόψεων που σιγά-σιγά διαμόρφωσαν και το σύμπαν της κριτικής. Η κριτική αυτή, ως συστατικό της ατομικής έκφρασης, εξάλειψε σιγά-σιγά την καθεστωτική και «μαύρη» κριτική των λογοκριτών.

Οταν λ.χ. η Ιερά Εξέταση ανάγκασε στις 23 Ιουνίου 1633 τον 70χρονο τότε Γαλιλαίο να παραδεχτεί ότι η Γη δεν κινείται απαγορεύοντας και την κυκλοφορία των βιβλίων του, επέτυχε μια πύρρειο νίκη. Τέσσερα χρόνια αργότερα ο Γαλιλαίος έγραψε δύο σημαντικά βιβλία για τη μηχανολογία και την αντοχή των υλικών, που τα τύπωσαν στα ιταλικά οι Ελζεβίρ στο Λάιντεν της Ολλανδίας. Και ήταν αυτά που ενέπνευσαν τον Νεύτωνα να διατυπώσει τον νόμο περί παγκόσμιας έλξης.

Οι επιστήμονες και οι συγγραφείς αναγκάζονταν για πολλά χρόνια να μεταχειρίζονται τα μέσα που η ίδια η δημιουργική σκέψη και έκφραση τους παρείχαν προκειμένου να ξεγελούν τους λογοκριτές. Οταν το 1749 μια επιτροπή λογοκριτών ζήτησε από τον Μπυφόν να διατυπώσει «καθαρότερα» (δηλαδή επί το θρησκευτικότερον) κάποιες παραγράφους από τη Φυσική ιστορία του, ο Μπυφόν το έκανε πολύ ευχαρίστως δηλώνοντας ότι δεν ξέρει και πολλά από θεολογία.

Πολλοί συγγραφείς του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού είχαν μάθει να παίζουν το παιχνίδι με τους διάφορους κέρβερους της ιδεολογίας καταλήγοντας να λένε αυτό που ήθελαν με έμμεσο τρόπο. Στη χώρα μας η λογοκρισία κατά την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά, όπως αργότερα και των Απριλιανών, έφθανε συχνά σε επίπεδα απίστευτης γελοιότητας, όταν απαγόρευε ακόμη και έργα αρχαίων συγγραφέων ή ρώσων κλασικών.

Στην περίοδο της απριλιανής δικτατορίας όμως οι στιχουργοί κατάφεραν σε πολλές περιπτώσεις να γελοιοποιήσουν τη λογοκρισία. Τότε στα τραγούδια που υποβάλλονταν προς έγκριση δεν επιτρεπόταν να προσθέσει κάποιος τίποτε πέραν των όσων είχαν εγκριθεί, μπορούσε όμως να αφαιρέσει ό,τι ήθελε. Ετσι, οι στιχουργοί έγραφαν κείμενα γεμάτα εθνικοπατριωτικές αναφορές, που στη συνέχεια τις αφαιρούσαν, με αποτέλεσμα εκείνο που έμενε να αποκτά αντιδικτατορικό περιεχόμενο.

Σήμερα πολύ πιο συχνά είναι τα φαινόμενα της αυτολογοκρισίας από εκείνα της εξαναγκαστικής λογοκρισίας. Δεν είναι λίγοι όσοι αυτολογοκρίνονται για πολιτικούς, κοινωνικούς ή ακόμη και καθαρά εμπορικούς λόγους. Οταν όμως ένας συγγραφέας υποβαθμίζει την ποιότητα των κειμένων του επειδή αυτό «ζητεί η αγορά», απλούστατα αυτολογοκρίνεται –άρα αλλοτριώνεται. Αλλά, όπως στην επιστήμη το μέγα ζητούμενο είναι η αλήθεια, έτσι και το αντίστοιχο στην τέχνη είναι η διάρκεια. Και το αξίωμα αυτό παραμένει σε ισχύ.