Αν θέλουμε να κατανοήσουμε μια περίοδο που έκλεισε τραυματικά, όπως η μακρά Μεταπολίτευση (1974-2010), πρέπει να παραμερίσουμε τα κύρια αφηγήματα της περιόδου, που είναι ιδεολογικά παγιδευμένα, για να επισκεφτούμε την περίοδο από ένα παραπόρτι. Αντί της κεντρικής σκηνής να μελετήσουμε την πορεία ενός ιδιαίτερου θέματος και στη συνέχεια να δούμε αν αντέχουν πάνω σε αυτό τα κύρια αφηγήματα.
Ενα παρόμοιο ζήτημα είναι η πολιτική της υγείας, συστατικό στοιχείο συγκρότησης των σύγχρονων πολιτειών. Το ζήτημα αυτό μας βάζει να ξανασκεφτούμε το ερώτημα: τι συμβαίνει με τις μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα; Μία ερμηνεία είναι εκείνη των «μετέωρων βημάτων»: οι μεταρρυθμίσεις αποτυγχάνουν επειδή προσκρούουν στην «παρωχημένη» Ελλάδα των συντεχνιών και της καθυστέρησης ή στο κομματικό κράτος.
Η άλλη είναι πως οι μεταρρυθμίσεις εκφράζουν τις αλλαγές στον καπιταλισμό και κάθε αλλαγή είναι μια νέα κλιμάκωση αντιλαϊκών μέτρων. Η ανάλυση της πολιτικής της υγείας στην Ελλάδα θα μας επιτρέψει επίσης να ξαναδούμε το σχήμα της κοινωνικής πολιτικής του ΠαΣοΚ, χωρίς τα μεταγενέστερα να προκαταλαμβάνουν τα πρότερα. Από θεωρητική άποψη η ιστορία της υγείας θέτει ερωτηματικό στην ερμηνευτική αξία της θεωρίας του εκσυγχρονισμού, για τη δυναμική versus παρωχημένη Ελλάδα.
Τέλος, μας παροτρύνει να επανεκτιμήσουμε το ρεύμα του εκσυγχρονισμού, πέρα από τη μυθοποίηση ή τη δαιμονοποίησή του, ως προς τη διάθεση και την κατεύθυνση των μεταρρυθμίσεων. Ολα τούτα έχουν πρόσθετο ενδιαφέρον γιατί σχετίζονται άμεσα όχι μόνο με τη σημερινή κατάρρευση του συστήματος Δημόσιας Υγείας, αλλά και με τη δραματική παρατήρηση ότι η μη ολοκλήρωσή του και οι συνέπειές του στοιχίζουν συνολικά τρία χρόνια ζωής στο προσδόκιμο των Ελλήνων. Και ποιος ξέρει πόσα χρόνια ζωής θα κόψει από τις προσδοκίες ζωής μας η κρίση που μπήκαμε από το 2010;
ΕΣΥ, ΠαΣοΚ και κομματισμός
Το ΠαΣοΚ με το ΕΣΥ δημιούργησε το πρώτο ολοκληρωμένο σύστημα περίθαλψης και φροντίδας της Υγείας. Η Ελλάδα είχε πολύ χαμηλές κοινωνικές δαπάνες, περιλαμβανομένης και της Υγείας, συγκριτικά με τις άλλες χώρες του ΟΟΣΑ, επακόλουθο της οικονομικής καχεξίας αλλά και του μεταπολεμικού μοντέλου ανάπτυξης. Ανάλογο αίτημα υποβλήθηκε από τον Σπύρο Δοξιάδη το 1979, αλλά αποκρούστηκε από τα μεγαλοϊατρικά περιβάλλοντα της ΝΔ.
Ωστόσο μετά το 1981 το αίτημα αυτό έβρισκε μια ευρύτατη ανταπόκριση στους γιατρούς, κυρίως νεότερων ηλικιών, αλλά και στην κοινωνία, και ήταν ομότροπο με τις αξιακές μεταβολές που είχε επιβάλει η Μεταπολίτευση για ένα κοινωνικό κράτος. Οταν το ΕΣΥ έγινε νόμος σκόπευε στη μεγαλύτερη αναδιοργάνωση του τομέα της Υγείας στην ελληνική κοινωνία. Κέντρα Υγείας ανά 30.000 κατοίκους σε όλη τη χώρα συνδεδεμένα με νοσοκομεία, δίκτυο πανεπιστημιακών νοσοκομείων συνδεδεμένων με ιατρικές σχολές, αποκέντρωση και όργανα συντονισμού.
Αξιακό υπόβαθρο: δωρεάν ιατρική φροντίδα, υπαγωγή όλων των νοσοκομείων σε ενιαίο καθεστώς, απαγόρευση ίδρυσης νέων ιδιωτικών κλινικών, αποκλειστική απασχόληση γιατρών. Ποια ήταν τα αδύνατα σημεία και πού σκόνταψε; Πρώτον, ο πολυκερματισμός των ασφαλιστικών ταμείων και οι άνισες παροχές υγείας, σε μερικά Ταμεία υπερδιπλάσιες από άλλα. Δεύτερον, η εξάρτηση της ασφάλισης υγείας από τις ασφαλίσεις συντάξεων, που ήταν η κύρια αποστολή των Ταμείων.
Τα δυο αυτά βασικά προβλήματα δεν μπορούσαν να λυθούν γιατί από τη μια υπήρχε η μισθωτή εργασία στον ιδιωτικό τομέα, με πολύ χαμηλές παροχές και νομική προστασία –αν και συγκεντρωμένη στο ΙΚΑ –και από την άλλη η μισθωτοποίηση της μεσαίας τάξης (δημόσιοι υπάλληλοι, τράπεζες και οργανισμοί). Για να ενιαιοποιηθεί το σύστημα, ποιος θα αναλάμβανε να προλεταριοποιήσει τη μεσαία τάξη πριν από την κρίση ή να ανεβάσει στο ύψος αποδοχών της μεσαίας τάξης την εργατική;
Το άλλο εμπόδιο ήταν η έλλειψη στελεχών του ίδιου του συστήματος, πράγμα που εξαρτούσε το ΕΣΥ από κομματικές επιλογές, και η αδυναμία να εξασφαλίσει κίνητρα για την πλήρη και αποκλειστική απασχόληση των γιατρών, που οδήγησε στις εμβαλωματικές λύσεις των «πλαστών ευημεριών» και στις συνακόλουθες νοοτροπίες. Η σχέση κόμματος – κράτους, όπως δείχνει η εμπειρία του ΕΣΥ, δεν είναι μονοσήμαντη (η κομματικοποίηση του κράτους). Χωρίς την κομματική στήριξη στους μαζικούς χώρους το ΕΣΥ δεν θα γινόταν πραγματικότητα, αλλά η αδυναμία να αποκτήσει τη δική του δυναμική στη συνέχεια μετέτρεπε την κομματική εξάρτηση σε φαλκιδευτικό παράγοντα.
Η νεοδημοκρατική απορρύθμιση
Πάντως η Ελλάδα αποκτά έναν από τους βασικούς θεσμούς του κοινωνικού κράτους με μεγάλη καθυστέρηση σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη και κυρίως σε εποχή οικονομικής ύφεσης, όπως ήταν η δεκαετία του ’80, και όχι ανάπτυξης, όπως ήταν η δεκαετία του ’50 στην υπόλοιπη Ευρώπη ή η δεκαετία του ’90 στην Ελλάδα. Ο χρόνος έχει σημασία διότι η υγεία συνοδεύει την άνοδο του επιπέδου ζωής και τη μεταβολή των καταναλωτικών συνηθειών.
Οταν στην Ελλάδα, αρχές δεκαετίας του ’90, έρχεται η ΝΔ στην κυβέρνηση, αλλάζει βασικές παραμέτρους του ΕΣΥ. Δεν πρόκειται για κομματικό ράβε-ξήλωνε, αλλά για κοινωνική μεταβολή. Ηταν η διαφοροποίηση των αναγκών των μεσαίων τάξεων με τις συνοδευτικές νοοτροπιακές αλλαγές που οδήγησαν στην αποδοχή της νεοδημοκρατικής απορρύθμισης του ΕΣΥ, στην επανεισαγωγή του ιδιωτικού τομέα με τη μορφή κυρίως των διαγνωστικών κέντρων και των πολυτελών κλινικών και μαιευτηρίων, καθώς και στη μερική απασχόληση των γιατρών. Για τον λόγο αυτόν και το σύστημα δεν επανήλθε στην τροχιά του ούτε στην περίοδο του εκσυγχρονισμού στη δεκαετία του ’90 ως το 2004.
Από τη «χαμένη ευκαιρία» του ‘90 στην κρίση
«Χαμένη ευκαιρία» για την υγεία χαρακτηρίζει ο Σισσούρας την περίοδο της δεκαετίας του ’90, η οποία και καλύτερες οικονομικές επιδόσεις είχε από εκείνη του ’80, αλλά και να επωφεληθεί από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Στήριξης θα μπορούσε. Ετσι η δεκαετία του ’90 ήταν μια δεκαετία αυξητική μεν των δαπανών Υγείας, αλλά και ανεξέλεγκτης πορείας του ιδιωτικού τομέα της Υγείας, ο οποίος απορροφούσε σε αυξητική κλίμακα δημόσιους και ασφαλιστικούς πόρους. Ηταν ασφαλώς η έκρηξη της ιατροφαρμακευτικής τεχνολογίας παράγοντας αύξησης των τιμών. Αλλά μετά την κατάργηση της λίστας οι δαπάνες των φαρμάκων υπερτριπλασιάστηκαν, ενώ στην εποχή της λίστας πρόεδρος της επιτροπής ήταν σύμβουλος φαρμακευτικής εταιρείας!
«Χαμένη ευκαιρία» για την υγεία χαρακτηρίζει ο Σισσούρας την περίοδο της δεκαετίας του ’90, η οποία και καλύτερες οικονομικές επιδόσεις είχε από εκείνη του ’80, αλλά και να επωφεληθεί από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Στήριξης θα μπορούσε. Ετσι η δεκαετία του ’90 ήταν μια δεκαετία αυξητική μεν των δαπανών Υγείας, αλλά και ανεξέλεγκτης πορείας του ιδιωτικού τομέα της Υγείας, ο οποίος απορροφούσε σε αυξητική κλίμακα δημόσιους και ασφαλιστικούς πόρους. Ηταν ασφαλώς η έκρηξη της ιατροφαρμακευτικής τεχνολογίας παράγοντας αύξησης των τιμών. Αλλά μετά την κατάργηση της λίστας οι δαπάνες των φαρμάκων υπερτριπλασιάστηκαν, ενώ στην εποχή της λίστας πρόεδρος της επιτροπής ήταν σύμβουλος φαρμακευτικής εταιρείας!
Κάπως έτσι το σύστημα, διογκούμενο αλλά χωρίς εξορθολογισμό των δαπανών και χωρίς μηχανισμούς ελέγχου, υποδέχτηκε τη νέα αλλαγή αξιακών προτύπων Υγείας στην Ευρώπη, που ευνοούσαν πλέον την ιδιωτική και όχι την κοινωνική περίθαλψη. Και έτσι φθάνουμε στην κρίση. Είναι ένα παράθυρο ευκαιρίας για τις χαμένες μεταρρυθμίσεις στο ΕΣΥ; Κατά τραγική ειρωνεία πράγματι είναι, γιατί οδήγησε σε ενιαίο φορέα πρωτοβάθμιας Υγείας μέσω της εκπτώχευσης των μεσαίων στρωμάτων που αντιστέκονταν, αλλά δεν πρόκειται για μεταρρύθμιση προς όφελος της κοινωνικής υγείας. Οι έχοντες θα επιζήσουν, οι υπόλοιποι θα συμμετάσχουν πλέον στην κοινωνικοποίηση της φτώχειας.
Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
