Ο ρήτορας και ο στρατηγός

Με αυτή την ευφυή παρατήρηση ο Β. Ρ. Reardon, βαθύς γνώστης των λογοτεχνικών πραγμάτων της εποχής κατά την οποία ζει ο Αριστείδης (117-180 μ.Χ.), όχι μόνο ακυρώνει τους, συνήθως ψυχαναλυτικής κοπής, χαρακτηρισμούς εναντίον του (υστερικός, νάρκισσος, υποχονδριακός, νευρασθενής με βαθύ θρησκευτικό σύμπλεγμα και με ομοφυλοφιλικές τάσεις κ.ά.) αλλά, κυρίως, τον τοποθετεί εκεί όπου πράγματι ανήκει: στη χώρα της λογοτεχνίας.

Ο Αριστείδης, λαμπρός ρήτορας από τη Μικρά Ασία και πρότυπο πολλών Βυζαντινών (σώζονται πάνω από 50 λόγοι του) εγκαταλείπει κάποια στιγμή τον ορθολογισμό της ρητορικής τέχνης για να συγκροτήσει με τρόπο ολότελα ανορθόδοξο, σχεδόν υπερρεαλιστικό, τους Ιερούς λόγους (ΙΛ), ίσως το πιο παράδοξο κείμενο της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας.

Ο Μπρετόν και ο Εγγονόπουλος ευχαρίστως θα τον τοποθετούσαν ανάμεσα στους πρώιμους υπερρεαλιστές.

Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο των αφηγηματικά «ακατάστατων» Ιερών λόγων είναι το υλικό τους: τα πολλά ενύπνια που αποστέλλονται από τον Ασκληπιό όταν ο φιλόδοξος και φιλάσθενος ρήτορας (ο Αριστείδης είναι ο πιο γνωστός άρρωστος της αρχαιότητας) βρίσκεται για θεραπεία στο Ασκληπιείο της Περγάμου.

Τα όνειρα που βλέπει –κυρίως μέσα από την πρακτική της εγκοίμησης –καταλαμβάνουν στην αρχική καταγραφή τους 300.000 αράδες.

Από αυτό το εκτενές υλικό εκδίδονται τελικά 130 όνειρα, έπειτα μάλιστα από εντολή του Ασκληπιού, που, πέρα από γιατρός, προστάτης και καθοδηγητής, είναι και ο λογοτεχνικός «εκδότης» του ρήτορα –ακόμη και ο τίτλος του βιβλίου ανήκει στον θεό! Εκείνο, λοιπόν, που κυρίως παρακολουθούμε στους ΙΛ είναι, όχι τόσο οι ιατρικές συνταγές και συμβουλές μέσα από τα θεόσταλτα όνειρα, όσο η προσπάθεια ενός ασθενικού αλλά επίμονου ανθρώπου να επανεύρει την ποθητή τέχνη του μαζί με τη σωματική του υγεία.

Οι ΙΛ συνιστούν, κατά την άποψή μας, μια ατελή «αυτοβιογραφία» (την εποχή αυτή οι αυτοβιογραφίες είναι της μόδας) ή, θα λέγαμε, συμφωνώντας με τον Reardon, ένα «ατελές ρομάντζο» μέσα στο οποίο περιγράφεται η αναζήτηση και η εύρεση της αγαπημένης τέχνης με τη βοήθεια του θεού.

Ο Αριστείδης γίνεται ο συγγραφέας του δικού του προσώπου, δοξολογεί τον θεράποντα θεό και δείχνει, ταυτόχρονα, πώς επανέκτησε τη ρητορική τέχνη που, ως θεϊκή δωρεά, πρόκειται να μείνει στους αιώνες –ως προς αυτό δεν έπεσε έξω. Η λαμπερή κάποτε και «μοντέρνα» πρόζα του, οι ζωντανές αφηγήσεις των επίπονων ταξιδιών του (αυτοπαρουσιάζεται ως άλλος Οδυσσέας), ο απροκάλυπτος σνομπισμός και ελιτισμός του, η προβολή της υπεροχής του, η ιατρικής τάξεως περιγραφή των ασθενειών του κ.ά. δείχνουν πως ο Αριστείδης ήταν γεννημένος συγγραφέας, ο οποίος, ωστόσο, δεν μπόρεσε να ολοκληρωθεί.

Εδώ άλλωστε έγκειται το λογοτεχνικό ενδιαφέρον των ΙΛ –δείχνουν ότι ο Αριστείδης, ικανός ρήτορας κατά τα άλλα, έμεινε ένας γοητευτικός πλην ατελής αφηγητής της προσωπικής του ιστορίας.

Από τα παραπάνω φαίνεται πόσο ιδιότυπος, εγωκεντρικός και «αταίριαστος» με οποιονδήποτε αρχαίο έλληνα συγγραφέα είναι ο Αριστείδης. Πιστεύουμε, πάντως, πως αν θέλουμε να βρούμε ένα ανάλογο κείμενο που να συγγενεύει με τους Ιερούς λόγους πρέπει να φθάσουμε στα Οράματα και θάματα (ΟΘ) του Μακρυγιάννη, αφού, προφανώς, λάβουμε υπόψη τις διαφορές των εποχών και των πολιτισμών, την πολιτική δράση καθενός και το θρησκευτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο έζησαν.

Τα ΟΘ, που οι ξένοι φιλόλογοι αγνοούν, είναι κατά την άποψή μας το κείμενο που συγγενεύει περισσότερο με τους ΙΛ, κυρίως στη βάση της αρχαίας και νεοελληνικής λαϊκής θρησκείας.

Το πρόσωπο που βρίσκεται πιο κοντά στον θρησκόληπτο, υποχονδριακό Μακρυγιάννη («κάθεσαι μόνος σου και βασανίζεσαι και υποκοντρίασες» λέει στο εαυτό του), τον κυριευμένο από οράματα και θεόσταλτα όνειρα, άρρωστο και καταπληγωμένο Στρατηγό, είναι ο Αίλιος Αριστείδης.

Τα ΟΘ είναι (όπως και οι ΙΛ) γεμάτα από εγκοιμήσεις σε εκκλησίες, από θεϊκά ιατρικά όνειρα και συνταγές (για αιμορροΐδες, πολύποδες, αποστήματα, αφαιμάξεις κ.ά.), με θεραπευτικά λουτρά, με τον Χριστό σε ρόλο χειρουργού, με συνομιλίες με αγίους, όπως γίνεται και με τον Ασκληπιό στους ΙΛ, κτλ. Ακόμη και ο όρος «καθέντρα», που ο Μακρυγιάννης χρησιμοποιεί για να δηλώσει το «σπίτι» της Παναγίας στην Τήνο, ανακαλεί συνειρμικά τη λεγόμενη περίοδο της «Καθέδρας» κατά την οποία ο Αριστείδης θεραπεύεται στην Πέργαμο.