Χαρίζεται το χάρισμα;

Ο Νέλσον Μαντέλα το ‘χει. Ο Ρίτσαρντ Μπράνσον το ‘χει. Η Αούνγκ Σαν Σούου Κίι το ‘χει, με τον δικό της, ήσυχο τρόπο. Ο Στιβ Τζομπς το είχε, αν και χρησιμοποιούσε κόλπα για να το ενισχύει. Ο Μπαράκ Ομπάμα το έχει επίσης –και προφανώς το διατηρεί. Το χάρισμα αποτελεί μια από τις πλέον περιζήτητες ιδιότητες μιας προσωπικότητας. Αλλά τι ακριβώς είναι; Γεννιόμαστε με αυτό ή μπορούμε να το καλλιεργήσουμε; Γιατί υποκύπτουμε τόσο εύκολα στη δύναμή του; Και, ακόμη πιο σημαντικό, μπορούμε να το χάσουμε;

Αν και το αναγνωρίζουμε μόλις το βλέπουμε, το χάρισμα είναι μάλλον μια ασαφής έννοια. Για τους αρχαίους Ελληνες ταυτιζόταν με το ήθος, υπό την έννοια της δύναμης της πειθούς. Ο μεγάλος ιάπωνας θεατρικός συγγραφέας Ζεάμι, που έζησε τον 14ο αιώνα, το έλεγε «χάνα» –το ανώτερο επίπεδο εκείνου που αποκαλούσε «το άνθος της απαράμιλλης γοητείας». Στα λεξικά ερμηνεύεται ως ταλέντο, η ικανότητα κάποιου να επηρεάζει ή να εμπνέει τους άλλους. Οι σύγχρονοι ψυχολόγοι δεν μπορούν να συμφωνήσουν σε κάποιον ορισμό, αρχίζουν όμως να κατανοούν τι είναι το χάρισμα και πόσο ψηλά μπορεί να μας φθάσει. Τα καλά νέα για όποιον θέλει να φέρει την επανάσταση σε μια χώρα ή απλώς να γίνει η ψυχή ενός πάρτι είναι ότι κάποιες πλευρές του μπορούμε να τις αποκτήσουμε με την εκμάθηση. Αυτό θα έπρεπε να μας κάνει να αμφισβητήσουμε την τόσο μεγάλη αξία που δίνουμε στην πιο ελκυστική ίσως ιδιότητα της ανθρώπινης προσωπικότητας.

Στον μιντιοκρατούμενο και παγκοσμίως συνδεδεμένο κόσμο μας το χάρισμα είναι σημαντικότερο από ποτέ, ιδιαίτερα για όποιον θέλει να βρίσκεται στο κέντρο της δημοσιότητας. Οι ηθοποιοί πρέπει να είναι χαρισματικοί, αλλιώς δεν θα βρίσκουν ρόλους, λέει ο Τζόζεφ Ρόουτς, ιστορικός θεάτρου του Πανεπιστημίου Γέιλ ο οποίος έχει γράψει ένα βιβλίο για το χάρισμα με τίτλο «It».

Το να θεωρούνται χαρισματικοί είναι επίσης καθοριστικό για τους ηγέτες, λέει ο Μάικλ Μόρις της Columbia Business School της Νέας Υόρκης. Και όχι μόνο για τους παγκόσμιους ηγέτες. Το χάρισμα είναι ένα σημαντικό εργαλείο για να ενώσεις μια ομάδα και να γεννήσεις προσδοκίες, οπότε μπορεί να είναι ανεκτίμητο για κάποιον ο οποίος θέλει να ηγηθεί ενός οργανισμού ή να πείσει άλλους για μια νέα ιδέα. «Δεν είναι απαραίτητο να είσαι χαρισματικός για να είσαι καλός μάνατζερ, είναι όμως πολύ χρήσιμο να σε θεωρούν χαρισματικό όταν προσπαθείς να ιδρύσεις μια οργάνωση ή να την αλλάξεις» αναφέρει.

Τι είναι λοιπόν αυτό που κάνει ορισμένους να είναι χαρισματικοί και άλλους να μην είναι; Τα γονίδια μπορεί να παίζουν κάποιον ρόλο. Ο Νέιθαν Φοξ, ερευνητής της Κοινωνικής Ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ στο Κόλετζ Παρκ, έχει μελετήσει τη λειτουργία της κοινωνικότητας σε πολύ μικρά παιδιά και έχει διαπιστώσει ότι κάποια μπορούν να χαρακτηριστούν ως κοινωνικά ήδη από την ηλικία των τεσσάρων μηνών: αλληλεπιδρούν με τους ενηλίκους και τα άλλα παιδιά και γενικώς έχουν ένα πληθωρικό ταμπεραμέντο. Αυτά ίσως έχουν περισσότερες πιθανότητες να εξελιχθούν σε χαρισματικούς ενηλίκους, χρειάζονται όμως και άλλες ιδιότητες. «Θα έλεγα ότι το χάρισμα είναι μια συνάρτηση όχι μόνο κοινωνικής ικανότητας αλλά και μιας θετικής εικόνας του εαυτού» λέει ο ερευνητής, τονίζοντας ότι αυτή τείνει να εμφανίζεται στη μέση παιδική ηλικία, ως προϊόν μιας έμφυτης ιδιοσυγκρασίας και των συνθηκών του περιβάλλοντος του παιδιού.

Ο κ. Ρόουτς έχει διαφορετική άποψη. «Το κλειδί είναι μια αινιγματική γοητεία η οποία πείθει τους άλλους να υποταχθούν στο αινιγματικό πρόσωπο» λέει. Πιστεύει ότι οι αντιφάσεις είναι καθοριστικές. Ο Μπαράκ Ομπάμα, για παράδειγμα, είναι ζεστός και σκληρός, μαύρος και λευκός, από την τροπική Χαβάη και το γκρίζο Σικάγο. Παρομοίως, προσθέτει, η ηθοποιός Τζουλιάν Μουρ είναι συναρπαστική γιατί αποπνέει ταυτοχρόνως μια δυνατή και μια ευάλωτη πλευρά. Ορισμένες περιστάσεις μπορούν να κάνουν το χάρισμα να αναδυθεί ή να αναπτυχθεί. Ο επιστήμονας επισημαίνει ότι η «ντροπαλή Ντάι» της εποχής του γάμου της με τον πρίγκιπα Κάρολο έγινε αργότερα η «Πριγκίπισσα του λαού». Η Πριγκίπισσα Νταϊάνα, προσθέτει, χρειάστηκε να σκάψει βαθιά για να ανακαλύψει το χάρισμα που πάντα είχε μέσα της.

Κατά τη γνώμη του κ. Ρόουτς το χάρισμα είναι ένα είδος X factor με τον οποίο ορισμένοι άνθρωποι έχουν την τύχη να γεννιούνται. Το παρομοιάζει με το τέλειο σουτ: αν το έχεις μπορείς να το καλλιεργήσεις, αν όχι, είναι δύσκολο να βελτιωθείς και ποτέ δεν θα το αποκτήσεις πλήρως. Αλλοι το βλέπουν σαν μια σειρά από χαρακτηριστικά που μπορούν να «έρχονται» περισσότερο ή λιγότερο φυσικά από άτομο σε άτομο, κανένας όμως δεν συμφωνεί στο ποια είναι αυτά τα χαρακτηριστικά.

Βασιζόμενος σε περισσότερες από τρεις δεκαετίες ερευνών ο Ρόναλντ Ρίτζο, ψυχολόγος του Claremont McKenna College στην Καλιφόρνια, έχει εντοπίσει έξι χαρακτηριστικά ή δεξιότητες που πιστεύει ότι είναι ουσιαστικές: συναισθηματική εκφραστικότητα, ενθουσιασμός, ευγλωττία, αυτοπεποίθηση, όραμα και ανταπόκριση στους άλλους. Για να θεωρείται κάποιος χαρισματικός είναι ζωτικής σημασίας να έχει μια ισορροπία ανάμεσα σε αυτά τα συστατικά, υποστηρίζει. Ενα πλεόνασμα συναισθηματικής εκφραστικότητας, για παράδειγμα, μπορεί να μειώσει το προσωπικό χάρισμα –σκεφθείτε τους κωμικούς ηθοποιούς Ρόμπιν Γουίλιαμς και Τζιμ Κάρεϊ.

Η ιδέα ότι το χάρισμα περιλαμβάνει έναν συνδυασμό ιδιοτήτων αντανακλάται επίσης στην κλίμακα χαρισματικής ηγεσίας Κόνγκερ-Κανούνγκο, ένα από τα πιο δημοφιλή και καταξιωμένα μέτρα για το χάρισμα. Συνίσταται σε 20 δηλώσεις που αξιολογούν ισχυρά σημεία σε πέντε τομείς: όραμα, ανταπόκριση στους άλλους, ανταπόκριση σε ευκαιρίες, ανάληψη κινδύνων και αντισυμβατικότητα.

Αυτό το οποίο υποδηλώνεται από αυτή τη «συναρμολογούμενη» άποψη για το χάρισμα είναι ότι κάποιες πλευρές του μπορούν να καλλιεργηθούν. Η ευγλωττία βελτιώνεται με την εξάσκηση. Τον ενθουσιασμό μπορεί κάποιος να τον υποκριθεί. Επίσης μπορεί κάποιος να μάθει να ανταποκρίνεται περισσότερο στους άλλους. Ακόμη και η συναισθηματική εκφραστικότητα μπορεί να βελτιωθεί, λέει ο Ντιν Σίμοντον του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Ντέιβις στο κλασικό βιβλίο του «Why presidents succeed». Εχει διαπιστώσει ότι οι πιο επιτυχημένοι αμερικανοί πρόεδροι χρησιμοποιούσαν γλώσσα πλούσια σε λέξεις οι οποίες μεταδίδουν βασικά συναισθήματα και δημιουργούν σύνδεση με το κοινό, όπως αγάπη, μίσος και απληστία. Οποιοσδήποτε επίδοξος χαρισματικός θα πρέπει να χρησιμοποιεί φράσεις όπως «νιώθω τον πόνο σας» αντί για «συμμερίζομαι την άποψή σας».

Το όραμα, ή η εντύπωση ότι είναι κάποιος οραματιστής, μπορεί επίσης να αποκτηθεί ή να ενισχυθεί. Ο Στιβ Τζομπς, συνιδρυτής της Apple, αφιέρωνε ως και 10 ώρες σε πρόβες για υποτίθεται «αυθόρμητες» και μη προετοιμασμένες 10λεπτες παρουσιάσεις οι οποίες υπήρξαν καθοριστικές για την απόκτηση της φήμης του ως ενός οραματιστή, χαρισματικού ηγέτη, λέει ο κ. Μόρις, ο οποίος πέρυσι δημοσίευσε μια μελέτη επί του θέματος.

Ο Μπαράκ Ομπάμα επίσης επεδίωξε να ενισχύσει τη «θέση» του ως οραματιστή. Μετά την έφοδο που σκότωσε τον Οσάμα μπιν Λάντεν, τον ιδρυτή της «Αλ Κάιντα», «ο Ομπάμα ανακοίνωσε ότι οι μυστικές υπηρεσίες ήταν μόνο κατά 50% βέβαιες ότι είχαν τον Μπιν Λάντεν αλλά ο ίδιος είχε ένα προαίσθημα και έτσι πήρε την απόφαση» λέει ο δρ Μόρις. «Εμένα μου φάνηκε ότι οι μυστικές υπηρεσίες ήταν μάλλον 99% βέβαιες. Ωστόσο η δική του εκδοχή τον κάνει να φαίνεται περισσότερο οραματιστής».

Οι ηγέτες που μπορούν να συγκινήσουν το κοινό με τη ρητορική τους, που έχουν άνεση στις θεατρικές εκδηλώσεις και που είναι πρόθυμοι να εκφράσουν ένα όραμα για το μέλλον μπορούν να ενεργοποιήσουν το υποσυνείδητό μας με τον ίδιο τρόπο που το κάνουν οι σαμάνοι σε ορισμένες παραδοσιακές κοινωνίες, προσθέτει ο κ. Μόρις. Αυτά θεωρεί ότι μπορούν να διδαχθούν: διοργανώνει μαθήματα στην Columbia Business School τα οποία έχουν ως στόχο τη βελτίωση των επιδόσεων σε αυτούς τους τομείς.

Το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ) προσφέρει επίσης εκπαιδευτικά προγράμματα για στελέχη επιχειρήσεων που θέλουν να ενισχύσουν το χάρισμά τους. Αντί ωστόσο να τους μαθαίνουν να είναι περισσότερο οραματιστές, συναισθηματικά εκφραστικοί ή εύγλωττοι, ο Σάντι Πέντλαντ και οι συνεργάτες του υιοθετούν μια διαφορετική προσέγγιση. Χρησιμοποιώντας γκάτζετ –μεταξύ των οποίων συσκευές που καταγράφουν πληροφορίες όπως ο τόνος της φωνής, η εγγύτητα με τους άλλους και οι χειρονομίες –έχουν εντοπίσει τέσσερις τύπους μη λεκτικών κοινωνικών σημάτων που πιστεύουν ότι «στηρίζουν» το χάρισμα.

Πρώτη είναι η μίμηση: οι αλληλεπιδράσεις στις οποίες εμπλέκεται ένα χαρισματικό άτομο τείνουν να περιλαμβάνουν σε μεγαλύτερο βαθμό μια ασυνείδητη αντιγραφή της γλώσσας του σώματος όπως η ανταλλαγή χαμόγελων και νευμάτων. Δεύτερον, οι χαρισματικοί άνθρωποι επιδεικνύουν υψηλά επίπεδα δραστηριότητας –π.χ. είναι περισσότερο σπινθηροβόλοι παρά άτονοι –δείχνοντας το ενδιαφέρον και τον ενθουσιασμό τους. Τρίτον, ο λόγος και οι κινήσεις τους επιδεικνύουν περισσότερο ειρμό και ρευστότητα. Τέλος, η επιρροή ενός ατόμου μπορεί να «μετρηθεί» από τον βαθμό στον οποίο κάνει τους άλλους να ταιριάζουν ασυνείδητα τα μοτίβα του λόγου τους με τα δικά του.

Αναλύοντας αυτά τα δείγματα και μόνο ο κ. Πέντλαντ μπορεί να προβλέψει ποια στελέχη θα είναι πιο επιτυχημένα στο να «πουλήσουν» τα επιχειρηματικά τους σχέδια σε μια ομάδα συναδέλφων τους. «Αυτό που μετράει ίσως να μην είναι αυτό που λες αλλά το πώς το λες» αναφέρει. Τα κοινωνικά σήματα αυτού του είδους είναι δύσκολο να τα υποκριθεί κάποιος, προσθέτει ο καθηγητής. Παρ’ όλα αυτά η ομάδα του εργάζεται αυτή τη στιγμή σε ένα εργαλείο που αποκαλούν «ο διαμεσολαβητής meeting» και το οποίο συλλέγει ακουστικές και κινητικές πληροφορίες από το κάθε μέλος μιας ομάδας και παρέχει σε πραγματικό χρόνο πληροφορίες σχετικά με τα μοτίβα των αλληλεπιδράσεών τους με στόχο να βελτιώσει τα κοινωνικά σήματα που επιδεικνύουν και άρα και την έκβαση του meeting.

Εκτός από το να παράσχουν ενδείξεις σχετικά με το πώς μπορεί να ενισχυθεί το χάρισμα, τα ευρήματα του κ. Πέντλαντ θα μπορούσαν επίσης να ρίξουν φως στην προέλευσή του. Αν τα βασικά συστατικά του χαρίσματος είναι προ-γλωσσικά κοινωνικά σήματα, αυτό υποδηλώνει, όπως λέει, ότι εξελικτικά είναι αρχαίο. Γενικώς τα κοινωνικά σήματα τείνουν να ενθαρρύνουν τη συναίνεση μεταξύ ατόμων, οπότε μπορεί να εξελίχθηκαν για να βοηθήσουν στη δημιουργία σταθερών κοινωνικών ομάδων. Οι ανθρώπινες κοινωνίες όμως δεν πρέπει να είναι υπερβολικά σταθερές, αλλιώς δεν θα μπορούν ποτέ να καταφέρουν άλματα σαν αυτά που οδήγησαν σε τεχνολογικές και κοινωνικές επαναστάσεις –και εδώ είναι που μπαίνουν στο παιχνίδι τα χαρισματικά άτομα, υποστηρίζει ο καθηγητής. Χρειάζεται κάποιος χαρισματικός για να αλλάξει μια κουλτούρα.

Ο κ. Πέντλαντ δεν είναι ο μόνος που πιστεύει ότι το χάρισμα σπείρει την επανάσταση. Αλλοι υποστηρίζουν ότι μόνο ηγέτες που προκαλούν μια ριζική αλλαγή μπορούν να θεωρηθούν πραγματικά χαρισματικοί. Ενας υπέρμαχος αυτής της ιδέας, ο Τάκης Παππάς του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου της Φλωρεντίας, λέει ότι ο Στιβ Τζομπς εμπίπτει σε αυτή την κατηγορία, όπως και ο Σαρλ ντε Γκωλ, η Μάργκαρετ Θάτσερ, ο Αδόλφος Χίτλερ και ο Ιωσήφ Στάλιν. Οπως δείχνουν κάποια από τα ονόματα σε αυτή τη λίστα το πραγματικό χάρισμα μπορεί να είναι πολύ ισχυρό και η χρήση του μπορεί να έχει εξαιρετικά διχαστικές ή ακόμη και καταστροφικές συνέπειες. Η δημοκρατία προσφέρει θεσμικά αντίβαρα για να περιορίσει τις καταχρήσεις εξουσίας από χαρισματικούς επαναστάτες, όμως το χάρισμα μπορεί παρ’ όλα αυτά να είναι μια δηλητηριώδης δύναμη.

Υπάρχει επίσης ένας άλλος λόγος για τον οποίο θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι στο χάρισμα: το ότι ενδέχεται να μην υποστηρίζεται από πραγματική ικανότητα. Ο Ρακές Κουράνα της Harvard Business School έχει διαπιστώσει ότι οι αμερικανικές εταιρείες που αναζητούν έναν νέο ηγέτη επιζητούν το χάρισμα πάνω από οτιδήποτε άλλο. Τα αποτελέσματα όμως μπορεί να είναι απογοητευτικά. Σε αβέβαιες συνθήκες των αγορών ένας χαρισματικός διευθύνων σύμβουλος μπορεί να ενισχύσει την τιμή της μετοχής μιας εταιρείας, κάτι τέτοιο όμως μπορεί να είναι βραχύβιο επειδή το άτομο αυτό μπορεί να είναι καλύτερο στο να μεταδίδει μια εικόνα από ό,τι στο να διευθύνει μια επιχείρηση, λέει ο κ. Κουράνα. Αν και τα πιο ικανά στελέχη μπορούν να μάθουν να είναι χαρισματικά, το γεγονός ότι το χάρισμα τώρα διδάσκεται στις σχολές επιχειρήσεων μπορεί τελικά να εντείνει ακόμη περισσότερο το πρόβλημα.

Αλλωστε, αν δώσουμε την πίστη μας σε χαρισματικούς ηγέτες υπάρχει πάντοτε το ενδεχόμενο το χάρισμά τους να εξατμιστεί. Αυτό συνέβη στον Τόνι Μπλερ και τον Μπιλ Κλίντον. Και οι δύο θεωρείται γενικώς ότι έχουν έντονο προσωπικό χάρισμα, όταν όμως ήταν στην εξουσία, μη δημοφιλείς πολιτικές ή προσωπικές αδυναμίες έκαναν το ηγετικό τους χάρισμα να ξεγλιστρήσει. Ο πρόεδρος Ομπάμα στις αρχές της πρώτης προεδρίας του είχε χαιρετιστεί ως σύμβολο ελπίδας. Πιο πρόσφατα έχει επικριθεί ως ενδοτικός, εγωκεντρικός και απόμακρος. Φυσικά είναι ακόμη ο ίδιος άνθρωπος, όμως η αντίληψη του κόσμου είναι εκείνο που μετράει. «Μέρος του χαρίσματός του βρισκόταν στα μάτια των οπαδών του» είχε δηλώσει πριν από μερικούς μήνες ο Τζόζεφ Νάι της John F. Kennedy School of Government του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ. «Οι σκληροί οικονομικοί καιροί καθιστούν δύσκολη τη διατήρηση του χαρίσματος» είχε προσθέσει υπογραμμίζοντας ότι το προσωπικό χάρισμα εξαρτάται επίσης από τη γενικότερη κατάσταση.

Ακόμη και ο κ. Ρόουτς δέχεται ότι το χάρισμα των πολιτικών μπορεί να μειωθεί αν συνδεθεί με μη δημοφιλείς πολιτικές. «Φαντάζομαι όμως ότι αν ο Μπαράκ Ομπάμα έμπαινε στο δωμάτιο αυτή τη στιγμή δεν θα λέγατε ότι έχει χάσει το χάρισμά του» λέει. Οι εκλογές του Νοεμβρίου αποτέλεσαν κατά τη γνώμη του ένα κρίσιμο τεστ. «Ποτέ ένας απερχόμενος πρόεδρος δεν επανεξελέγη σε μια τόσο δύσκολη οικονομική περίοδο» επισημαίνει. «Η επανεκλογή του θα πρέπει να αποδοθεί σε μεγάλο βαθμό στον προσωπικό μαγνητισμό του –στο χάρισμά του».