Είναι ο καπιταλισμός ένα φυσικό σύστημα όπως ο αέρας που αναπνέουμε ή ένα σχετικά πρόσφατο ιστορικό φαινόμενο που μπορεί να αντικατασταθεί από ένα άλλο, φιλολαϊκό; Ο βρετανός καθηγητής Πολιτισμικής Θεωρίας και κριτικός λογοτεχνίας Τέρι Ιγκλετον πιστεύει ότι ο καπιταλισμός μπορεί να ανατραπεί και ο μαρξισμός μπορεί να δώσει απαντήσεις για το τι είδους σύστημα μπορεί να είναι το επόμενο που θα τον αντικαταστήσει. Στο βιβλίο του «Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο» (εκδόσεις Πατάκη) αναπτύσσει τη σκέψη του Μαρξ απαντώντας ένα προς ένα σε δέκα καθιερωμένες επικρίσεις κατά της μαρξιστικής θεωρίας, προσπαθώντας να βγάλει τον όγκο της λάσπης που έχει επικαθήσει πάνω της, κυρίως μετά την πτώση του «υπαρκτού».
Ο Τέρι Ιγκλετον αναφέρει ότι σημασία έχει η ζωή μετά τον μαρξισμό. Οσο υπάρχει καπιταλισμός, λέει, θα υπάρχει και η κριτική του, ο μαρξισμός. Μόνο αν ο τελευταίος βγάλει στη σύνταξη τον αντίπαλό του, θα μπορέσει να βγει και ο ίδιος στη σύνταξη. Αν και αναφέρει ότι δεν συμφωνεί και ο ίδιος με όλες τις θεωρίες του Μαρξ, εν τούτοις σημειώνει ότι οι βασικές αρχές του ισχύουν και σήμερα. Γι’ αυτό και επιλέγει να απαντήσει στις πιο δημοφιλείς επικρίσεις κατά του Μαρξ.
Η πιο γνωστή είναι ότι ο μαρξισμός έχει ξοφλήσει, αφού δεν υπάρχει πια το επαναστατικό υποκείμενό του, η εργατική τάξη. Σε αυτό ο καθηγητής απαντά ότι η εργατική τάξη έχει αλλάξει, δεν είναι πια μόνο αυτοί με τα μουντζουρωμένα χέρια, αλλά και τα εκατομμύρια όσων πουλούν την εργατική τους δύναμη για να πλουτίζουν άλλοι, όπως και τα εκατομμύρια των φτωχών όλου του κόσμου που συνεχώς φτωχαίνουν. Και ότι η απόσταση ανάμεσα σε εκείνους που κατέχουν υπερβολικό πλούτο και στους υπολοίπους μεγαλώνει συνεχώς, προσθέτοντας νέους φτωχούς στον γεωγραφικό χάρτη του κόσμου. Θα επικαλεστεί γι’ αυτό δεκάδες λογοτέχνες αστούς που το υπενθυμίζουν στα έργα τους.
Η δεύτερη και πιο σκληρή κατηγορία είναι ότι το μαρξιστικό σύστημα δοκιμάστηκε και απέτυχε οικτρά, αφού προηγουμένως στηρίχθηκε στην τυραννία και στις μαζικές δολοφονίες. Ο Ιγκλετον διαχωρίζει τη θέση του λέγοντας ότι ο σταλινισμός και ο μαοϊσμός αποτέλεσαν «τσαπατσούλικα αιματοβαμμένα πειράματα που έκαναν την ιδέα του σοσιαλισμού να βρωμάει στα ρουθούνια αυτών που θα μπορούσαν να ωφεληθούν από αυτόν». Διαφωνεί με το πείραμα του σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα λέγοντας ότι ούτε ο Μαρξ θα συμφωνούσε σε κάτι τέτοιο, αφού θα έμοιαζε σαν να μπορούσε να υπάρξει Διαδίκτυο στον Μεσαίωνα. Δικαιώνει με αυτά τα λόγια τον αγαπημένο του Λέοντα Τρότσκι, ο οποίος είχε προβλέψει την πτώση του σοσιαλιστικού καθεστώτος σε μία χώρα.
Προχωράει μάλιστα και παραπέρα αναφέροντας ότι μπορεί να υπάρξει ένας τύπος «σοσιαλισμού της αγοράς» που θα καταργήσει την ιδιωτική ιδιοκτησία, τις κοινωνικές τάξεις και την εκμετάλλευση και θα μεταφέρει την οικονομική δύναμη στα χέρια των παραγωγών μέσα από ένα πολύπλοκο όσο και αμφιλεγόμενο δίκτυο σχέσεων και διαπραγματεύσεων ανάμεσα σε παραγωγούς, καταναλωτές, κοινωνικές ομάδες, περιφερειακά συμβούλια κτλ.
Ο μαρξισμός έχει επικριθεί ως «θεολογία», αφού ισχυρίζεται ότι ο σοσιαλισμός είναι αναπόφευκτος, όπως για τους χριστιανούς το αναπόφευκτο τέλος είναι ο Παράδεισος. Ο Ιγκλετον κάνει εδώ μια λεπτή διαφοροποίηση λέγοντας ότι ο Μαρξ πίστευε μεν ότι ο σοσιαλισμός μπορεί να είναι το επόμενο ιστορικό σύστημα, αλλά αυτό εξαρτάται και από τους ανθρώπους: από το εάν και κατά πόσον θα το επιδιώξουν. Κινητήρια δύναμη σε αυτό θεωρεί ότι είναι η ταξική πάλη γιατί, όπως σημειώνει, αυτή είναι πάλη για το πλεόνασμα και θα συνεχίζεται όσο δεν θα υπάρχει επάρκεια για όλους.
Ο Ιγκλετον υπεραμύνεται του Μαρξ όταν αυτός κατηγορείται ότι η φιλοσοφία του ανάγει τα πάντα στην οικονομία. Διευκρινίζει ότι, κατά τον Μαρξ, στα Grundrisse, η λέξη παραγωγή αναφέρεται σε οποιαδήποτε δραστηριότητα του ατόμου προάγει την αυτοπραγμάτωση: το να παίζεις φλάουτο, να γεύεσαι ένα ροδάκινο, να λογομαχείς γύρω από τον Πλάτωνα, να χορεύεις με τους ήχους της γκάιντας, να ασχολείσαι με την πολιτική κτλ. Δεν έχει να κάνει, δηλαδή, μόνο με τα υλικά μέσα ή την οικονομία με τη στενή της έννοια.
Ο Μαρξ απορρίπτει λοιπόν και την επίκριση ότι η φιλοσοφία του πιστεύει αποκλειστικά στην ύλη. Αντίθετα, λέει ο Ιγκλετον, ο Μαρξ πίστευε στον δρώντα άνθρωπο που παρεμβαίνει, τονίζοντας όμως ότι η ανθρώπινη σκέψη είναι τελικά και αυτή, δυνητικώς, μια υλική δύναμη. Ο Ιγκλετον θα υπερασπιστεί τη θέση του Μαρξ για τη βάση και το εποικοδόμημα που την αντανακλά, λέγοντας όμως ότι σε αυτή τη σχέση δεν περιλαμβάνεται όλη η ανθρώπινη ύπαρξη και επικρίνοντας τη σοβιετική –τότε επικρατούσα –άποψη ότι τα πάντα υπόκεινται στη σχέση αυτή.
Συνολικά ο Ιγκλετον θέλει σε αυτή τη μελέτη να δείξει ότι ο Μαρξ πίστευε περισσότερο στον άνθρωπο και λιγότερο στη νομοτέλεια του σοσιαλισμού. Οτι ο μαρξισμός δεν είναι μια θρησκεία αλλά ένας τρόπος να βλέπεις, να ερμηνεύεις και, αν θέλεις, να αλλάξεις τον ρου των γεγονότων. Τονίζει ότι ο Μαρξ ήταν εχθρικός απέναντι στο κράτος, αν και πίστευε ότι κάποιου είδους κράτος πάντα θα υπάρχει. Θεωρούσε ότι η επανάσταση θα μπορούσε να είναι και ειρηνική, δεχόταν την ανάγκη των μεταρρυθμίσεων, ενώ πάντα πίστευε ότι ο καπιταλισμός αφήνει πολύτιμη κληρονομιά στην ανθρωπότητα.
Η επιχειρηματολογία του Ιγκλετον αλλού είναι ισχυρή και σε άλλα σημεία, όπως στη σοσιαλιστική οικονομία ή στη δημοκρατία στον σοσιαλισμό, αδύνατη, μια και δεν μπορεί να ξεπεράσει εύκολα, όσο ευφυής και αν είναι η επιχειρηματολογία του, το βάρος των ανομημάτων του «υπαρκτού». Η αφήγησή του ρέει σαν παραμύθι, τα επιχειρήματά του είναι συνήθως αφοπλιστικά, απλά και ουσιαστικά. Οι παραπομπές του στον Τρότσκι ας θεωρηθούν παιδικές αμαρτίες, μια και οι τροτσκιστές έκριναν πάντα εκ του ασφαλούς και εκ των υστέρων τους σταλινικούς. Βιβλίο που διαβάζεται απνευστί.
Το χιούμορ στην επανάσταση
Ο Ιγκλετον δίνει πολλές απαντήσεις με ωραίο φλεγματικό βρετανικό χιούμορ. Για παράδειγμα, ως προς την άποψη ότι ο μαρξισμός έχει προβλέψει τα πάντα σχολιάζει: «Ο μαρξισμός δεν έχει τίποτα ενδιαφέρον να πει για το ουίσκι μολτ, τη φύση του ασυνείδητου, την αξέχαστη μυρωδιά ενός τριαντάφυλλου ή το γιατί υπάρχει κάτι αντί του τίποτα. Δεν ήταν ποτέ μια συνολική φιλοσοφία». Αλλού γίνεται πιο δηκτικός: «Ο μαρξισμός δεν ισχυρίζεται ότι πάντα η πνευματική ελευθερία και η υλική ανάπτυξη συμβαδίζουν, τρανό παράδειγμα ο Κιθ Ρίτσαρτντ!». Αναφερόμενος στο ότι η επανάσταση δεν αποκλείει κανέναν, γράφει: «Οι μαρξιστές δεν θα αποκλείσουν τον Ρούπερτ Μέρντοχ ούτε την Πάρις Χίλτον, αρκεί αυτοί να είναι έτοιμοι να δείξουν έμπρακτα την αρμόζουσα μεταμέλεια. Μια περιορισμένη, αυστηρά προσωρινή ιδιότητα μέλους θα μπορούσαν να αποκτήσουν ο Μάρτιν Εϊμις και ο Τομ Κρουζ».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
