Σύζυγος, ένα είδος υπό εξαφάνιση

Μία από τις «οικογενειακές φωτογραφίες» της Συνόδου Κορυφής των G-20 στο Πίτσμπουργκ το 2009 δείχνει τη Μισέλ Οµπάµα πλαισιωμένη από τις συζύγους των ηγετών που συνεδρίαζαν με τον αμερικανό πρόεδρο, συνολικά 22 γυναίκες. Κάποια μπλογκ σχολίαζαν τότε την εκκωφαντική απουσία από τη φωτογραφία των συζύγων της γερμανίδας καγκελαρίου και της προέδρου της Αργεντινής και πρόσθεταν: «Οι περισσότερες γυναίκες της φωτογραφίας έχουν εξίσου καλή μόρφωση με τους συζύγους τους και έχουν εργαστεί σε θέσεις ισχύος, τις οποίες άφησαν για να υποστηρίξουν εκείνους. Γιατί είναι πρώτες κυρίες και όχι ηγέτες των χωρών τους;».

Το βιβλίο της Μέριλιν Γιάλομ Η ιστορία της συζύγου (Αγρα, 2012) γράφτηκε πριν από το συγκεκριμένο γεγονός, έχει όμως τις απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα που αφορούν τη γυναίκα ως σύζυγο από την αρχαιότητα ως σήμερα. Κάποτε, λέει η συγγραφέας, οι γυναίκες έφεραν τον τίτλο της «συζύγου» ως σύμβολο τιμής και η βέρα στο δάχτυλο αποτελούσε ένδειξη της γυναικείας αξίας. Σήμερα, η γυναίκα δεν χρειάζεται να είναι σύζυγος για να έχει υπόσταση και κοινωνικό κύρος, δεν έχει ανάγκη από έναν άντρα για να τη συντηρήσει, είναι κοινωνικά και νομικά αποδεκτό να γίνει μητέρα εκτός γάμου. Είναι επομένως η σύζυγος είδος υπό εξαφάνιση; αναρωτιόταν η Γιάλομ όταν ξεκίνησε να γράφει την ιστορία της γυναίκας μέσα στον γάμο.

Αυτή η δραστήρια ερευνήτρια και πανεπιστημιακός, που μας έχει δώσει συναρπαστικές και πρωτότυπες αφηγήσεις για τη γυναίκα –θυμόμαστε την Ιστορία του γυναικείου στήθους (εκδ. Αγρα, 2006) και τη Γέννηση της βασίλισσας του σκακιού (2008) –είναι σύζυγος του ψυχιάτρου και δημοφιλούς πεζογράφου Ιρβιν Γιάλομ. «Τον γνωρίζω από τα δεκατέσσερά μου» μου έλεγε σε μια συνέντευξή μας πριν από δύο χρόνια, «ήμασταν πολύ καλοί φίλοι, γίναμε σύζυγοι, αποκτήσαμε τέσσερα παιδιά και παραμένουμε φίλοι και συνέταιροι στον γάμο μας». Οι εμπειρίες της από τον γάμο της είναι θετικές, γι’ αυτό γράφει αυτό το βιβλίο με την πεποίθηση ότι «είναι «καλό πράγμα» για μια γυναίκα να είναι σύζυγος –υπό κάποιες προϋποθέσεις».

Η προϋπόθεση νούμερο ένα στην εποχή μας, ο έρωτας, αρχίζει να αναγνωρίζεται ως προϋπόθεση γάμου αργά, τον 16ο αιώνα. Θα περάσουν ακόμη δύο αιώνες ώσπου να αποτελέσει κεκτημένο των γυναικών, πρώτα της μεσαίας τάξης, ενώ οι αριστοκράτισσες θα περιμένουν ως τον 19ο αιώνα. Η οικονομική ανεξαρτησία ως προϋπόθεση για έναν ισότιμο γάμο θεμελιώνεται μετά το 1950, όταν βελτιώνεται η θέση της γυναίκας στην αγορά εργασίας.

Οι ρωμαίοι πατεράδες έκλειναν οικονομικά συμβόλαια αρραβωνιάζοντας τις κόρες τους από έξι ετών. Στη γερμανόφωνη μεσαιωνική Ευρώπη ο σύζυγος είχε, βάσει νόμου, το δικαίωμα να ξυλοκοπεί τη γυναίκα του. Στο θεοκρατικό καθεστώς του Μεσαίωνα η θρησκεία υποστήριζε την υποτέλεια της γυναίκας στον σύζυγό της, αλλά ακόμη και ο προοδευτικός Ζαν-Ζακ Ρουσό στον παιδαγωγικό Αιμίλιο του 18ου αιώνα προτρέπει τη γυναίκα να είναι παθητική και να υπομένει την ανάρμοστη συμπεριφορά του άντρα της χωρίς να παραπονείται. Χρειάστηκαν αιώνες και αγώνες ώστε η γυναίκα να αποκτήσει ισότιμη θέση με τον άντρα μέσα στον γάμο στις δυτικές κοινωνίες, και αυτό πολύ πρόσφατα, μετά τα μέσα του 20ού αιώνα.

Η ιστορία της συζύγου είναι στενά συνυφασμένη με την ιστορία της θρησκείας, την οικονομική ιστορία, την ιστορία των τάξεων, της εκπαίδευσης, της πολιτικής συνειδητοποίησης και των κοινωνικών αγώνων. Σχετίζεται με παραδόσεις και κοινωνικές πρακτικές, αντικατοπτρίζεται σε νομοθετικές ρυθμίσεις, στη λογοτεχνία, στις γελοιογραφίες, στο ρεπορτάζ και στις μικρές αγγελίες των εφημερίδων. Η Γιάλομ μελετά κάθε δημόσια πηγή, έρευνες, στατιστικές αλλά και τα ημερολόγια, την αλληλογραφία και τα λογοτεχνικά κείμενα δεκάδων γνωστών ή άσημων γυναικών που περιγράφουν την καθημερινότητα του έγγαμου βίου τους.

Διάσημες γυναίκες της Ιστορίας, του μύθου και της τέχνης, θρυλικές σύζυγοι αποτελούν βεβαίως ορόσημα στην αφήγηση της Γιάλομ: η Εύα και η Παρθένος Μαρία, η καλή και η κακή «σύζυγος» της Βίβλου, η Πηνελόπη και η Ωραία Ελένη, η πιστή και η άπιστη σύζυγος του αρχαιοελληνικού μύθου, η Μήδεια και η Κλυταιμνήστρα, σύζυγοι εκδικητικές, η μοιχαλίδα ρωμαία Κλαυδία, η μοιραία Κλεοπάτρα, η σαιξπηρική «Στρίγκλα» Κατερίνα, η δημοκράτισσα Αμπιγκεϊλ Ανταμς, σύζυγος του δευτέρου προέδρου των ΗΠΑ, η Ελίζαμπεθ Κέιντι Στάντον, η διασημότερη ακτιβίστρια της χειραφέτησης των γυναικών κατά τον 19ο αιώνα, η απατημένη πρώτη κυρία Χίλαρι Κλίντον και η λιγότερο γνωστή Κατερίνα φον Μπόρα, σύζυγος του μεταρρυθμιστή θεολόγου Μαρτίνου Λούθηρου, που επηρέασε τον θεσμό του γάμου όσο ελάχιστοι συνιστώντας τον σε κληρικούς και λαϊκούς.

Οι ιστορίες τους, που η συγγραφέας συμπλέκει σε μια ευχάριστη αφήγηση, πυκνά αλλά διακριτικά τεκμηριωμένη και καλομεταφρασμένη στα ελληνικά, μιλούν για τη διαδρομή της γυναίκας από τον παραδοσιακό ρόλο της «ασήμαντης γυναίκας» που προσφέρει επί αιώνες στον άνδρα συναισθηματική στήριξη και σεξ, παιδιά και οικιακές υπηρεσίες, στη νέα σύζυγο του 21ου αιώνα, η οποία έχοντας καταρρίψει απαγορεύσεις και όρια βρίσκεται μπροστά σε έναν ρόλο που πρέπει να τον δημιουργήσει από την αρχή, με επίγνωση της πορείας που διένυσε.