Πώς μιλάμε για το Ολοκαύτωμα στα παιδιά

«Ομως μόνο η ανάμνηση της Αννας θα του δώσει πραγματικά τη θέση μου στον κήπο του σπιτιού, στο 263, στο Κανάλι του Αυτοκράτορα» λέει το δέντρο στους αναγνώστες και στο φιντάνι που φύτεψαν στη θέση του. Το δέντρο αφηγείται όσα είδε. Είναι μια καστανιά, ο κύριος μάρτυρας της σύλληψης των κρυμμένων σε μια σοφίτα στο Αμστερνταμ, στις 4 Αυγούστου 1944.

Η Αννα είναι η γνωστή μας Αννα Φρανκ. Τι είναι αυτό που λέει πραγματικά το δέντρο; Μιλάει με λογοτεχνικό τρόπο για τη διατήρηση της μνήμης, όταν οι αναμνήσεις χαθούν. Συμπυκνώνει δηλαδή σε μια πρόταση το τεράστιο θέμα του πώς, του τρόπου δηλαδή με τον οποίο θα κρατήσουν οι παλαιότερες γενιές ζωντανές τις μνήμες όσον αφορά το πλήγμα που δέχτηκε ο πολιτισμός κατά τον 20ό αιώνα.

Το δέντρο βλέπει είναι ένα εικονογραφημένο βιβλίο που απευθύνεται σε παιδιά του Δημοτικού. Διαβάζοντας την ιστορία της Αννας, όπως την αφηγείται το δέντρο, οι αναγνώστες αντιλαμβάνονται όλες τις πλευρές της ανθρώπινης φύσης τόσο για το καλό όσο και για το κακό (φόβος, αλαζονεία, κακία, αδιαφορία, αλλά και συμπόνια). Δουλεύοντας πάνω στο πολυεπίπεδο σύντομο κείμενο, ο αναγνώστης προβληματίζεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα (ισότητα, καταπολέμηση των διακρίσεων και του αποκλεισμού), την ηθική (προστασία της ανθρώπινης ζωής και της αξιοπρέπειας), τον τρόπο με τον οποίο το μικρό και τυχαίο γίνεται μεγάλο, τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα και πώς συγκροτούνται, την παθητικότητα και την καταπολέμησή της με άξονα μια προσδοκώμενη ενεργητική στάση απέναντι σε καθετί που θίγει ομάδες και κοινωνικά δικαιώματα αλλά και την πολιτική.

Αφορμή για να συζητήσει κανείς θέματα σχετικά με τη διατήρηση της μνήμης δεν είναι ούτε οι ιστορικές επέτειοι ούτε τα κεφάλαια της σχολικής ύλης, αν πρόκειται για νέους σχολικής ηλικίας. Οι αφορμές προκύπτουν κάθε στιγμή καθώς παρακολουθούμε τα κοινωνικά φαινόμενα που αναφύονται δίπλα μας –το κυνήγι των μειονοτήτων, τον ρατσισμό, τον αντισημιτισμό, τις κάθε μορφής διακρίσεις. Ολα αυτά τα φαινόμενα μοιραία κατευθύνουν τον προβληματισμό μας στις αιτίες που τα γέννησαν, στις ρίζες τους. Το Ολοκαύτωμα τα περιλαμβάνει όλα.

Η γενιά μας μπορεί να έχει ακόμη προσωπική επαφή με ανθρώπους που επέζησαν του Ολοκαυτώματος, θύματα της εξωφρενικής γραφειοκρατικής ιδεοληψίας η οποία διέλυσε τον κοινωνικό ιστό της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου: εβραίους, τσιγγάνους, κομμουνιστές, αντιφρονούντες προς το ναζιστικό καθεστώς. Τα παιδιά δεν έχουν συνήθως πρόσβαση στις αναμνήσεις των ενηλίκων, μπορούν όμως να έχουν πρόσβαση στη γνώση που απορρέει από αυτές και να ευαισθητοποιηθούν μέσω των βιβλίων, είτε αυτά είναι μαρτυρίες είτε κείμενα μυθοπλασίας.

Μαρτυρίες υπάρχουν εκατοντάδες σε κάθε γλώσσα και αποτελούν ένα πολύ δυνατό και αξιόπιστο εργαλείο για την επικαιροποίηση της μνήμης. Η επεξεργασία των μαρτυριών από άτομα νεαρής ηλικίας δεν είναι απλή υπόθεση. Το σοβαρότερο ζήτημα που ενδέχεται να προκύψει είναι εκείνο της ταύτισης των αναγνωστών (εφόσον μιλάμε για βιβλία) ή των ακροατών με τους φορείς των μαρτυριών. Οι νέοι έχουν την τάση να ταυτίζονται με λογοτεχνικούς ή άλλους ήρωες, κάτι στο οποίο προσέβλεπαν παλαιότερα οι συγγραφείς νεανικών βιβλίων και οι εκπαιδευτικοί, θεωρώντας ότι με αυτόν τον τρόπο οι νέοι και τα παιδιά πλησίαζαν ουσιαστικότερα την ψυχολογία των ηρώων.

Οταν όμως αναφερόμαστε σε μαρτυρίες από το Ολοκαύτωμα η ταύτιση είναι όχι μόνον εντελώς αδύνατη, αλλά έως και απαγορευτική. Είναι γεγονός ότι η ανάγνωση μαρτυριών, ή η επαφή με επιζώντες που αφηγούνται προσωποποιεί την Ιστορία, καθώς μιλούν συγκεκριμένοι άνθρωποι που έζησαν αυτές τις καταστάσεις. Είναι όμως επίσης καθοριστική για την αντίληψή μας για την Ιστορία γενικότερα. Ωστόσο κανένας μας δεν μπορεί να μπει στη θέση εκείνων ούτε να αντιμετωπίσει τα διλήμματα που τους έπνιγαν. Επιπλέον, κάθε μαρτυρία είναι μοναδική και ανεξάρτητα από το αν μπορεί να ενταχθεί σε κάποια κατηγορία, πρέπει να τοποθετείται σε συγκεκριμένο πλαίσιο. Για τη στάση των θυμάτων αλλά και των θυτών έχουν γραφεί χιλιάδες σελίδες και τα ερωτήματα παραμένουν ανοιχτά. Οφείλουμε λοιπόν κατά κύριο λόγο να ασκούμε τα νεανικά μυαλά στην ανάλυση, στην κατανόηση και εντέλει στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης και κοινωνικής συνείδησης. Κατά συνέπεια δεν κρύβουμε αυτά τα εξαιρετικά τραυματικά γεγονότα από το νεανικό κοινό ηθικολογώντας γενικά και αόριστα περί ηθικών αξιών, αλλά τα θέτουμε στην κρίση τους. Αλλωστε η εμπειρία των επιζώντων πρέπει να υμνεί τη ζωή και όχι τον θάνατο, όπως είπε σε μια ομιλία της η ιστορικός Ρίκα Μπενβενίστε.